مطالعات مقارنه ای مذاهب اسلامی

وصیت به عنوان حکمی فقهی و یکی از فرائض قرآنی موضوع مطالعه این نگارش است. این مطالعه وصیت را از زاویه تحلیل دلالی مجموع آیات مرتبط با حکم وصیت و تقریر جوانب تحلیلی و مدالیل حکمی آیات وصیت موضوع قرار داده است. تبیین مدالیل حکمی آیات وصیت یکی از ارکان اساسی در استنباط فقیه است. تحلیل دلالت آیات وصیت در این نگارش از دو زاویه تحلیل متنی و تحلیل ساختاری و نقش آن در تبیین میزان الزام آور بودن حکم وصیت، مورد دقت قرار گرفته است. در این پژوهش عناصر سبب ساز در انصراف یا نفی دلالت، مانند: مخصص غیرمتصل و همچنین نسخ نیز مورد نقادی قرار گرفته است. این نگارش مبتنی بر مطالعه مجموع آورده مذاهب اسلامی در تحلیل فقهیِ کتاب الهی در حکم وصیت تدوین شده است. نتیجه این پژوهش گویای آن است که آیات وصیت در الزام مکلف به وصیت تمام است و وجوه مطرح شده در انصراف آیه از دلالت بر الزام، ناتمام است.

برخی از منتقدان وهابیت گفته اند از نظر محمد بن عبدالوهاب، دعوت او تنها در امتداد و تساوی با مذهب حنبلی است و با سایر مذاهب در تباین و تضاد است. این درحالی است که در نگاه محمد بن عبدالوهاب، ماهیت فکر و دعوت او فرامذهبی است. مقصود از فرامذهبی بودن آن است که محمد بن عبدالوهاب دعوتش را ناظر به امور فرعی فقهی، در دایره امور اجتهادی و مداراپذیر، منحصراً ذیل مذهبی خاص از مذاهب اربعه معرفی نکرده است، بلکه او دعوت خود را ناظر به آموزه توحید، بازگشت به اسلام و یکتاپرستی می خواند. فرامذهبی بودن دعوت محمد بن عبدالوهاب را می توان از عناصری همچون گزاره های اصلی آیین وهابیت، نام های دل بخواه و مورد پسند محمد بن عبدالوهاب برای دعوتش، تقسیم تاریخ به دو برهه قبل و بعد از دعوت محمد بن عبدالوهاب، لحن مخالفان معاصر محمد بن عبدالوهاب و همچنین لحن سخن و دفاعیه های محمد بن عبدالوهاب به دست آورد.

در کلام اسلامی، مباحث و موضوعات فراوانی وجود دارد که تأثیرپذیری و تأثیرگذاری هایی نسبت به سایر علوم مانند اصول فقه و فلسفه و... دارد. استحقاقی یا غیراستحقاقی بودن عقاب، اتّفاقاً یکی از همین مسائل علم کلام اسلامی است که گاهی در ضمن بحث «معاد» و گاه در زیرمجموعه بحث «افعال الهی» به عنوان وی ژگی ای برای عقاب مطرح شده و آثار علمی و عملی مهمی در پی داشته است. لکن برخلاف این اهمّیّت و تأثیر، هنوز بررسی دقیق و جامع نسبت به این دیدگاه ها و مسائل مربوطه، انجام نشده است. از همین رو، پژوهش حاضر با تکیه بر منابع کتابخانه ای و ساماندهی، بازپروری اطلاعات و تحلیل داده ها از شیوه عقلی و نقلی و به صورت توصیفی تحلیلی و نیز با هدف تبیین جامع و مقایسه دقیق دو دیدگاه یادشده و ادلّه آن ها، نگارش یافته است. یافته های این تحقیق نشان داد که متکلّمان امامی و معتزلی که به استحقاق عقاب معتقد هستند، در برخی موارد ادلّه ای مخدوش و ناتمام دارند؛ امّا برخی از آن ها صحیح و قابل پذیرش است. همچنین روشن شد که متکلّمان اشعری، اگرچه استحقاق عقاب را ضمن اقامه ادلّه ای، مردود دانسته اند؛ امّا منشأ اصلی این دیدگاه، انکار حُسن و قبح عقلی و برداشت نادرست از معنای استحقاق عقاب است. در نهایت، دیدگاه استحقاق عقاب، دیدگاه برگزیده و صحیح معرفی شد.

یکی از موضوعات مورد اختلاف بین فقیهان اسلامی، کیفیت تقسیم زکات بین اصناف هشت گانه می باشد؛ مشهور فقیهان مذاهب اسلامی با استناد به سیاق آیات و احادیث معتبر معتقد به عدم لزوم تقسیم مساوی زکات شده اند؛ در مقابل فقیهان شافعیه با تمسک به ظاهر آیه زکات و برخی روایات، ملتزم به یکسان بودن سهام مستحقین شده اند. منشأ اختلاف مذکور به تحلیل و نوع برداشت آنها از ادله مورد استناد برمی گردد. بنابراین پرسش مهمی که در این زمینه طرح می شود این است که ملاک تقسیم زکات بین اصناف هشت گانه از منظر فقیهان امامیه و شافعیه چیست؟ با توجه به اهمیت موضوع در ادای تکلیف مؤدیان و متصدیان زکات، وجود آراء مختلف در مورد نحوه تقسیم و عدم پژوهشی مستقل در این زمینه، چنین تحقیقی جهت نیل به نظریه صحیح، ضرورت دارد. تحقیق حاضر با روش توصیفی تحلیلی برای حل این مسئله به بررسی متون فقهی و حدیثی فقه امامیه و شافعیه پرداخته و پس از طرح دو دیدگاه، به این نتیجه دست یافته که حاکم اسلامی می تواند زکات را با توجه به مصالح و اولویت ها، میان مستحقان آن، هرچند به مقدار متفاوت تقسیم کند.

امامت امتداد راه نبوت است و ویژگی هایی از قبیل عصمت، علم لدنّی، افضلیت را که پیامبر دارا می باشد، امام نیز باید از آن بهره مند باشد و اطلاع از این اوصاف نیز برای انسان های عادی میسر نیست به همین جهت امامیّه تنها راه تعیین امام را نصب الهی می داند که باید از طریق نصّ و توسط پیامبر(ص) به مردم ابلاغ گردد. نصّ دارای دو قسم، جلّی و خفیّ بوده که امامیّه معتقد به وجود هر دو قسم برای امامت است. آنچه مورد انکار مذاهب دیگر قرار گرفته است، اولاً: عدم وجود احادیثی که دلالت بر امامت دارند. دوماً: بر فرض وجود حدیث، عدم دلالت آن بر مسئله امامت است. امّا آنچه مورد غفلت واقع شده، سیر تاریخی احادیث در هر دوره کلامی و هر قرنی است که با حالت های خاصی در منابع و بین علما و محدثین رواج داشته است. توجه نداشتن به این موضوع موجب اشکالاتی همچون ابداعی بودن مسئله نص توسط هشام بن حکم و امثال او شده است. به همین جهت در نوشتار حاضر با روش تحلیلی توصیفی و استعانت از منابع کتابخانه ای نرم افزاری، سیر تاریخی مسئله نصّ جلیّ و خفیّ در ادوار مختلف کلامی بررسی و با تبیین حالت های عارض بر مسئله نص در هر دوره کلامی، وجود نصّ جلیّ و خفیّ به اثبات رسیده است.

رابطه علم و دین و مسئله تولید علم دینی، یکی از پربحث ترین موضوعات حوزه معرفت شناسی است. عموم علم شناسان را می توان در دو دسته کلّیِ قائلان به علم دینی و منکران علم دینی قرار داد. کسانی که قائل به وجود علم دینی هستند، نظریات متفاوتی در این باره ابراز نموده اند که نظریه علم مقدّس سنّت گرایان و نظریه علم دینی فرهنگستان علوم اسلامی، جزو مهم ترین آنها به شمار می آیند. سنّت گرایان، علمِ مقدّس را علمی می دانند که از توجّه به حقایق بی زمان و بی مکان عالَم پدید آمده باشد؛ عالَم را سلسله مراتبی ببیند و معنا را بر مادّه مقدّم بدارد. فرهنگستان نیز علمِ دینی را علمی تعریف می کند که از اراده های متوجّه به خداگرایی و تحت ولایت حق ایجاد شده باشد. اگرچه این دو نظریه در باور به علم دینی و نفی علوم جدید مشترکند، امّا تعریف ایشان از دین و سنّت و قلمرو آنها، تقدّم یا عدم تقدّم اراده بر ادراک، خیر و شر دیدن جهان یا تشکیکی دیدن خیر در آن، و نهایتاً اعتقاد و باور به تمدن های گذشته و علوم باستانی و یا عدم باور به دینی بودن علوم سنّتی، چهار تفاوت جدّی میان این دو نظریه پدید آورده است.