مطالعات مقارنه ای مذاهب اسلامی

خیار رؤیت، اختیار فسخ یا پذیرش معامله در مواقعی است که شخص، مبیع را ندیده خریده است؛ با گسترش خرید و فروش های اینترنتی در عصر حاضر خیار رؤیت کاربردی تر از گذشته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی با تطبیق دیدگاه های فقهای شافعیه و امامیه در رابطه با این نوع معامله، به این یافته ها رسیده که جمهور فقهای امامیه، بنا بر روایات و اجماع و حدیث نفی ضرر، بر صحت بیع غائب موصوف و استفاده از خیار رؤیت، رأی داده اند؛ اما در مذهب شافعیه دو قول متفاوت وجود دارد، شافعی در قول مشهورش، از بیع غائب به علت غرری بودن آن منع و بر عدم صحت آن به ادله روایی نظیر نهی از بیع غائب به ناجز استناد کرده است، اما در قول قدیم که بسیاری از فقهای شافعیه نیز آن را پذیرفته اند و بیع غائب را جایز دانسته و به آیه و روایاتی در این زمینه استناد کرده اند. در شروط و ثبوت خیار رؤیت و فوریت آن، به طورکلی مابین فقهای هر دو فرقه اتفاق نظر وجود دارد؛ اگر چه اقوال مخالفی نیز در این زمینه وجود دارد. در کل بیع غائب و خیار رؤیت با رعایت شرایط آن جایز و مجزی است.

یکی از نمودهای اختلاف میان فریقین، تفاوت تعامل علمای اهل سنت، با احادیث تفس یری أهل بیت(ع) است. این پژوهش بر آن است تا میزان رویکرد محمد بن جریر طبری را در تفسیر «جامع البیان فی تفسیرآی القرآن»، به روایاتی که نام یکی از امامان اهل بیت(ع). در اسناد آنها وجود دارد، مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. این تفسیر، به دلیل بهره بردن نویسنده آن، از کتاب هاى تفسیرى پیش از خود که در حال حاضر، در دست نیستند و نیز هم عصر بودن با برخی از بزرگان اهل حدیث و مفسران بزرگ شیعه و اهل سنت از اهمیت زیادی برخوردار است، به ویژه اینکه روایاتی از اهل بیت(ع) در این تفسیر وجود دارد که در تفاسیر اهل سنت و حتی شیعه موجود نیست، اما عدم توجه محمد بن جریر طبری به روایات اهل بیت(ع) در حد روایات سایر صحابه و تابعین و عدم نقل روایات از امامان بعد از امام صادق(ع)، از نقاط ضعف این تفسیر به شمار می رود.

جانشینی پیامبر اکرم(ص) به عنوان موضوع شکل گیری مهمترین باور اختصاصی شیعه، پرسش کلیدی در اسلام شیعی و اصل اساسی تفاوت اندیشه شیعه با اهل سنت است. شیعیان و اهل سنّت رویکردهای مختلفی در بررسی این مساله به کار گرفته اند که شناخت و ارزیابی دقیق هر یک، از اهمیتی ویژه برخوردار است. در نوشتار پیش رو، با تکیه بر منابع کتابخانه ای و به روش توصیفی-تحلیلی به گردآوری و معرفی این رویکردها پرداخته و سپس رویکردهای مورد استفاده ی اهل سنت در این مسأله تبیین و مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج این پژوهش نشان می دهد، از آن جا که اهل سنت امامت را بحثی فرعی و از اعمال مکلفین دانسته اند، رویکرد کلامی و فلسفی به آن نداشته و طرح این موضوع در برخی از کتب کلامی ایشان، از باب ردّ نظریه تنصیصی بودن امامت و اثبات مشروعیت خلافت خلفای ایشان بوده است. رویکرد تاریخی و نصّ گرایانه نیز به ویژه در پاسخ به عقیده شیعه، در تنصیصی بودن امامت، مورد توجه آنان است. البته برخی از ایشان که قائل به نصّ جلی یا خفی بر خلافت ابوبکر بوده اند، به آیات و روایات نبوی(ص) و سنّت صحابه استناد کرده اند. گاهی نیز استناد به این موارد برای اثبات مشروعیت خلافت وی بوده است و نه تنصیصی بودن آن. در دهه های اخیر رویکرد نصّ گرایانه تهاجمی نیز در دستور کار برخی از سلفیه قرار گرفته است که با مراجعه انتقادی به منابع شیعی سعی در به چالش کشیدن مبانی تشیع داشته اند. نقد هر یک از این رویکردها و مبانی نهفته در آن نیز در ذیل هر یک صورت پذیرفته است.

شفاعت از موضوعات مورد توجه مفسران فریقین است. مبنای کلامی آنها موجب اختلاف دیدگاه در این زمینه شده است. اهمیت پرداختن به دیدگاه این مفسران، آنجاست که این اختلاف به ویژه در میان پیروان اهل سنت، منجر به تشکیل گروه های الحادی نظیر وهابیت شده است. این مقاله به بررسی شفاعت، مصداق شفاعت و مفهوم آن از دیدگاه صاحب الکشاف و صاحب المیزان، پرداخته است. نقطه اشتراک آن ها، پذیرش اصل شفاعت و شرایط شافعان است. افتراق این دو مفسر در حل اختلافات ظاهری بین آیات شفاعت است؛ علامه معتقد است آیات نافی شفاعت، شفاعت ابتدایی و بدون اذن و رضایت را نفی می کند؛ اما زمخشری، صراحتاً مطلبی را مبنی بر حل اختلاف بین آیات شفاعت بیان نکرده است، ولی در لابه لای مطالب تفسیری او، اهتمام او به این امر دیده می شود. در آیات پیرامون شافعان، علامه، شافعان را در روز قیامت در چند دسته انبیاء، ملائکه، شهدا و ... قرار داده است، ولی زمخشری با وجود آیات متعدد، به طور صریح به شافعان روز قیامت اشاره نکرده است؛ لذا بر خلاف علامه، شفاعت را به عنوان مقام محمود، منحصر در پیامبر می داند. اختلاف دیگر در شفاعت شوندگان است، علامه، مؤمنین گنهکار را هم مستحق شفاعت می داند، ولی زمخشری معتقد است که شفاعت به گنهکاران نمی رسد.

ابن تیمیه حرانی، از علمای قرن هشتم اهل سنت، کسی است که در چهره و لباس یک عالم دینی، در میان امت مسلمان ظهور و بر وز کرده و در اثر تعصب کور و مذهب گرایی شدید، از درک معارف و حقایق قرآن و شناخت اسلام ناب به دورمانده، به گونه ای که هم خود به عقاید باطل و افکار انحرافی زیادی در حوزه اعتقادات و فقه اسلامی گرفتار گردید وهم عده ی زیادی از مردمان دیگر را در دام آن عقاید، افکار و اعمال باطل گرفتار کرد. وی در مسائل اعتقادی، مانند پرداختن به صفات خبری، نظریه تجسیم را ارائه کرد و رسما قائل به سمت وجهت و درنتیجه داشتن جسم برای خداوند گردید و در مسائل فقهی نیز فتاوای عجیب و غریب و حتی خلاف نصوص قرآنی و روایی صادر کرد، تا جایی که علمای جهان اسلام ازجمله هم کیشان حنبلی او، در قبال وی موضع گیری کرده و به نقد های علمی برخی آراء وعقائد او پرداختند و با استناد به آیات و روایات معتبر اسلامی، بطلان بعض آراء او را در مسائل فقهی و اعتقادی به اثبات رساندند.

موضوع نقش مذهبِ راوی در وثاقت یا عدم وثاقت از بحث های پر چالش بین علمای رجال شیعه و اهل سنت از گذشته تاکنون بوده است، چرا که مذهب راوی در اثبات وثاقت و عدم آن، نقش تعیین کننده ای در اثبات عدالت و در نتیجه قبول روایت راوی ایفا می کند. با این بیان، ملاک مذهبِ راوی امر پذیرفته شده نزد فریقین است. از این جهت که حکم قبول یا رد روایات بر اساس مذهب راوی شکل می گیرد. اهمیت مذهب راوی به گونه ای است که گویا سرنوشت راوی را مذهب او تعیین می کند؛ در نتیجه مذهب راوی او را در جایگاه وثاقت نشانده و روایت او را بر کرسی قبول نهاده است و در نگاهی دیگر او را از عدالت و وثاقت ساقط کرده و روایتش مردود واقع شده است. از سوی دیگر، هر حدیثی در عین حدیث بودن، نگرش فکری راوی آن حدیث را نیز منعکس می کند و این امر تا جایی پیش رفته که گفته اند: «ما من راوٍ إلّا وله فی الأصول والفروع مذهب یختاره ورأی یستصوبه ویمیل إلیه؛ هیج روایت کننده ای نیست مگر آنکه در اصول و یا فروع مذهبی دارد که آن را اختیار نموده و آن را صائب دانسته و به آن میل می کند».