مطالعات مقارنه ای مذاهب اسلامی

قرآن پژوهان فریقین از عرف در فهم و تفسیر قرآن بهره گرفته اند؛ اما به صورت مستقل و به تفصیل در آثار خود به کاربردهای عرف در انواع آیات نپرداخته اند. هدف این تحقیق استخراج این کاربردها از میان مباحث تفسیری فریقین است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این مسئله پرداخته و اهم نتایج به دست آمده عبارت است از: 1 کاربرد منبعی، برای عرف قابل پذیرش نیست؛ زیرا عرف امری است که ذاتاً خطابردار است؛ 2 عرف برای تشخیص مفاهیم آیات به کار می رود ؛ اما در تفسیر مصادیقی کاربرد دارد که در حیطه های مرتبط با عرف باشد، مانند تشخیص موضوعات آیات الاحکام، تخصیص و تقیید و تنقیح مناط.

یکی از چالش های جهان اسلام در دوران معاصر وجود گروه های جهادی و تکفیری است که تأثیر فراوانی در تخریب چهره اسلام در عرصه بین الملل و ایجاد مشکلات امنیتی، اقتصادی و ... در جوامع اسلامی داشته اند. پرسش مهمی که درباره خاستگاه های فکری این گروه ها مطرح است، تأثیرات اندیشه مهدویت و نفی جهاد ابتدایی بر جلوگیری از ایجاد زمینه های شکل گیری این گروه هاست. نوشته حاضر بر پایه منابع کتابخانه ای و به روش تحلیل مقایسه ای به سنجش تأثیر باور به مهدویت در حکم جهاد ابتدایی در مذاهب اسلامی پرداخته، و از این رهگذر، میزان احتمال تشکیل گروه های جهادی تکفیری را تبیین کرده است. یافته های پژوهش نشان می دهند که از میان مذاهب فقهی اسلامی، باور مشهور شیعه به ممنوعیت جهاد ابتدایی در عصر غیبت، سبب شده است، مذهب شیعه با کمترین آسیب در این زمینه روبرو باشد. در مراتب بعدی می توان مذاهب حنفیه و شافعیه را قرار داد. در میان مذاهب فقهی عامه، مذاهب حنبلی و مالکی با بیشترین آمادگی برای ایجاد بسترهای پدید آمدن گروه های جهادی و تکفیری مواجهند؛ چراکه جهاد با کفار را با هر حاکم صالح و فاجری جایز می دانند. روشن است که این فتوا دست مایه بسیار مناسبی برای جنایت های مختلف به نام اسلام توسط گروه های تکفیری بوده است.

نکاح معاطاتی به معنای قصد انشاء نکاح بدون کاربست الفاظ مخصوصی است که از جانب شارع مقدس در جهت ایجاد رابطه زوجیت وارد شده است. با بررسی آثار فقهای امامیه و اهل سنت مشخص می شود که در نظر آنها انشاء لفظی در عقد نکاح امری ضروری است و بر این اساس، بطلان معاطات در نکاح از جمله مسائلی است که بسیاری از فقهای امامیه و مذاهب اربعه اهل سنت بر آن تصریح کردهاند و در مورد آن ادعای اجماع شده است. مهم ترین ادله قائلان به بطلان نکاح معاطاتی در فقه امامیه را روایات اهل بیت(ع)، اجماع و اصول عملیه از جمله احتیاط تشکیل می دهد که ایجاب می کند در انشاء عقد نکاح، به طریق یقینی که همان انشاء لفظی است، اکتفا و از طریق غیر یقینی، یعنی انشاء فعلی اجتناب شود. همانند فقهای شیعه، فقهای اهل سنت نیز بر لزوم استفاده از الفاظی که صراحت در ابراز اراده متعاقدین در عقد نکاح داشته باشد تأکید دارند. علاوه بر این مسئله، لزوم حضور شاهدین حین عقد و تعبدی بودن عقد نکاح، مهم ترین ادله اهل سنت را برای بطلان این نوع نکاح تشکیل می دهد. در این پژوهش سعی شده با نگاهی مقارنهای ادله فقهای امامیه و مذاهب اربعه در این رابطه نقد و بررسی شود و نشان داده شود، بسیاری از ادله ای که مخالفان نکاح معاطاتی به آن استناد کرده اند از جمله روایاتی که در این بحث مورد استناد قرار گرفته است، فاقد حجیت و اعتبار است و اگر اجماع و اصول عملیه در مسئله وجود نداشت، قول به عدم بطلان نکاح معاطاتی قابل دفاع بود.

یکی از ارکان کلیدی اجتهاد شیعی، علم اصول فقه است که قوانین و ضوابط کلی به دست آوردن حکم مسائل فقهی از منابع آن را تشریح می کند. شیخ طوسی دانشمند ذوفنونی است که نقش ویژه ای در اصول فقه شیعه ایفا نموده است. این نوشتار با تکیه بر منابع کتابخانه ای و روش توصیفی تحلیلی در پی تبیین نقش ویژه شیخ طوسی و نوآوری های او در اصول فقه شیعه و تعامل با فقه اهل سنت است را مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد. نتایج این تحقیق نشانگر آن است که شیخ طوسی اندیشه اصولی استادش شیخ مفید را بسط و پرورش داده و از آراء اصولی استاد دیگرش سید مرتضی بهره وافر برده است. او تعامل اصول فقه شیعه با اصول فقه عامه را ارتقاء داد و با باب بندی اصول فقه شیعه، پایه گذاری حجیت خبر واحد، ارائه دو تقریر جدید برای اعتبار اجماع، ارائه و جمع آوری شیوه های تأویل و جمع روایات، وارد کردن نظرات عامه و پایه گذاری اجتهاد مطلق، بنیان های اصول فقه شیعه را انتظام و استحکام بخشید و چارچوبی برای رشد و تعالی اصولیان آینده فراهم آورد. تألیف کتاب جامع و مبسوط العده فی اصول الفقه نیز سبب شد پایه های این علم را در شیعه منظم و محکم گردد.

محمد بن عبدالوهاب با فهم نادرستی که از مفهوم عبادت اخذ کرده، مرزهای توحید و شرک را تغییر داده و همین امر ضرورت بررسی این مفهوم را مضاعف کرده است. شاه ولی الله دهلوی از شخصیت های بارز هندوستان است که از پیشوایان فکری بسیاری از گرایش های فکری آنجا همچون دیوبندیه، بریلویه و اهل حدیث به شمار می رود. وی در بیان مفهوم عبادت، قیودی را ضروری دانسته است که نشان گر عمق اختلاف فکری او با تفکر محمد بن عبدالوهاب پیشوای فکری وهابیت است. بیان دیدگاه او در این مسئله، می تواند کمک شایانی در جهت مقابله با وهابی گری در آن مناطق کند. دهلوی برخلاف محمد بن عبدالوهاب، صرف غایت تعظیم و تذلّل را در بیان مفهوم عبادت کافی ندانسته و معتقد است که باید نیت و اعتقاد در پیدایش مفهوم عبادت لحاظ گردد و اعمالی چون سجده، دعا و ... زمانی عبادی خوانده می شود که همراه با نیت تقرب و اعتقاد الوهیت و ربوبیت باشد. در این نوشتار سعی شده است که آثار دهلوی و محمد بن عبدالوهاب مرتبط با مسئله مورد مطالعه قرار گرفته، و با مقایسه دیدگاه هر دو تقابل فکری این دو پیشوای فکری در مفهوم کلیدی و بنیادی همچون عبادت مورد ارزیابی قرار گیرد.

قریش در دوران جاهلیت از جایگاه ویژه ای در میان قبایل عرب برخوردار بود. مخالفت گسترده و طولانی مدت قریش با دعوت پیامبر اکرم(ص) حتی پس از گسترش اسلام در عصر نبوی، مایه فروکاهی این جایگاه شد، اما به حکومت رسیدن خلفای نخستین با تلاش فزاینده آنان در راستای احیای موقعیت پیشین قریش همراه گردید. تبیین گونه های مختلف کنشگری خلفای سه گانه در این زمینه می تواند مهم ترین عامل ترویج برتری قریش در سده های نخستین اسلام را به تصویر بکشد. پژوهش پیش رو با بهره گیری از روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر متون کهن فریقین، اقدامات خلفای نخستین در این راستا را در دوران حکومتشان تبیین و تحلیل کرده است. نتایج پژوهش نشان می دهد، خلفای نخستین با روش های مختلفی مانند ترویج روایت «الائمه من قریش»، تثبیت فضل و برتری قریش با تکیه بر نسب و جایگاه آنان در جاهلیت، تأکید بر خواندن و نوشتن قرآن به لغت قریش، انتخاب کارگزاران و فرماندهان قرشی و تقویت اقتصادی آنان، سعی در ترویج گفتمان برتری قریش نموده اند.