تحقیقات علوم قرآن و حدیث

ماده ثلاثی «ولی» یکی از پرکاربردترین ماده های لغوی به کار رفته در قرآن کریم است. از این ماده ساخت های متنوع اسمی و فعلی پدید آمده و برخی از واژگان و مفاهیم ساخت یافته از آن چون «ولیّ»، در ادبیات قرآنی محل مناقشات فراوانی شده است. یکی از دلائل این مسئله آن است که گرچه لغت شناسان و مفسران مسلمان برای این ماده مؤلفه های معنایی گوناگونی برشمرده اند، اما از دستیابی به معنای محوری در این ریشه بازمانده و نتوانسته اند میان تمام معانی این ماده ارتباط برقرار نمایند. در این پژوهش با کاربست روش ریشه شناسی و معناشناسی تاریخی تلاش شده تا ضمن بررسی نظائر ماده ولی در زبان های سامی، منشأ کهن آفروآسیایی آن شناسایی و سیر تحول لفظی و معنایی این ماده از ابتدا تا کنون مشخص گردد. نتیجه پژوهش حاضر نشان می دهد، واژه مورد نظر در بُن ثنایی «لَی» ریشه دارد که در زبان های سامی به صورت «لوی» و در عربی نیز با صورت «ولی» ادامه حیات داده است. این ریشه در زبان عربی به معنای «با علاقه و محبت همراهی کردن» است که در آن تکیه اصلی معنایی بر همراهی و متابعت بوده و دوستی به عنوان مؤلفه معنایی ثانوی به آن افزوده شده است. توجه به مؤلفه های معنایی مذکور که در کاربردهای گوناگون ریشه ولی در سطوح گوناگون روابط خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و روابط انسان و خداوند در قرآن کریم قابل پی جویی است، کلید حل بسیاری از مناقشات علمی پیرامون ماده مورد نظر است.

وقتی انتقال مفهوم، صورتی حرفه ای و تخصصی یافت، واژه «مناظره» و اشکال گوناگون آن نیز خودنمایی کرد و حرفه ای جدید به نام «مهندسی مناظرات و بررسی مبانی آنها» شکل گرفت. مسلمات تاریخی در مناظرات قرآنی مورد توجه ویژه کلام وحی قرار گرفته است و قرآن کریم، تاریخ قطعی را یک مبنای مهم برای مناظرات معرفی فرموده است. برای نگارش این پژوهه، پس از مرور کل آیات قرآن و اندیشه ورزی در آنها و بررسی منابعی وافر از تفاسیر فریقین، یک آورده جدید یعنی نمایاندن تأکید بر مسلمات تاریخی در مناظرات قرآنی در اختیار قرآن پژوهان و جویندگان روشهای قرآنی برای بحث و مناظره قرار گرفته و چهار مورد از مهمترین آیاتی که در این زمینه در قرآن وجود دارد معرفی شده و مورد بحث قرار گرفته است. نمونه های ارائه شده در این تحقیق، اثبات می کند که قرآن کریم به صورت مشخص نسخه تنظیم مناظرات را از تکیه بر مسلمات تاریخی و اخذ طرف مقابل به آن آغاز کرده، رعایت مسلمات تاریخی در شکل دهی به گفتمانهای عقایدی و حقوقی را مورد تأکید قرار داده است. اصرار بر مسأله ای که با رخدادها یا وقایع قطعی تاریخ مغایرت دارد، تحکّم و باطل است. همچنین مناظره بر مبنای تاریخ قطعی می تواند از مصادیق جدال احسن نیز باشد. بررسی تطبیقی آرای مفسران فریقین حاکی از همسویی آراء آنان درباره مبنا بودن مسلمات تاریخی برای مناظرات است.

 اصل ها و کتاب های اصحاب ائمه(ع)، به عنوان منابع بنیادین در تألیف کتب حدیث اربعه شمرده شده و به دلیل نزدیکی زمانی به عصر ائمه(ع)، از اعتبار و اهمیت ویژه ای برخوردار است. همچنین تعیین صحت و سقم احادیثی که بعدها از آن منابع اخذ می شود، بر اثبات منشأیت احادیث از آن اصول و کتب، شناسایی تمام یا برخی از محتوای آن منابع، میزان اعتبار آنها و شهرت، توجه و رجوع سایر عالمان هم عصر به آن منابع متوقف می باشد. در روش وثوق سندی، قاعده آن است که صحت و ضعف احادیث صرفا به وثاقت راویان سند متکی باشد و این امر موجب شده حجم بسیاری از احادیث، ضعیف و از درجه اعتبار ساقط گردد. لذا این ضرورت احساس می شود که با بازیابی اصول و کتب اولیه، به عنوان یکی از مهم ترین قرائن در افزایش وثوق به صدور، در اعتبارسنجی احادیث بازنگری شده و احادیثی که با روش فوق ضعیف قلمداد شده، با روشی متفاوت بازبینی گردد. این مقاله به روش توصیفی – تحلیلی و با هدف تنقیح و عملیاتی سازی روش «تطبیق اسناد روایات با طرق موجود در فهرست ها» و نمایاندن تأثیر عملی آن در معتبرسازی احادیثی که بعضا ضعیف شمرده شده بود، موفق شد با بازبینی کتب «علی بن الحسن الطاطری»، و تنها بر اساس روش مذکور، ۳۱ حدیث را بازیابی و ضعف سندی عنوان شده در این تعداد حدیث را جبران نماید.

مقاله حاضر به منظور تحلیل اعجاز کلامی قرآن، به سنجش هماهنگی میان اغراض معنایی و مؤلفه های صوری در بخشی از متن قرآن کریم می پردازد. بدین منظور، سوره مبارکه زلزال، با توجه به ظرفیت های زبانی و بلاغی آن، به عنوان نمونه ای از این اعجاز کلامی بررسی می شود. نظریه «نظم»، به دلیل جامعیت در تحلیل عناصر صوری کلام، چهارچوب نظری مقاله را تشکیل می دهد. جرجانی در این نظریه، با تحلیل کارکرد مؤلفه های صوری (عناصر نحوی، بدیع و بیان، چیدمان لغات و...) در حصول اغراض معنایی یک متن، ضمن نشان دادن حسن اتّساق الفاظ قرآن با توجه به معانی آن ها، دلایلی بر اعجاز قرآن اقامه می کند. فرآیند پژوهش این گونه است که ابتدا به مدد تفسیرهای گوناگون قرآن کریم، لایه های مختلف معنایی هر آیه تشریح شده تا اغراض معنایی آشکار شود؛ سپس تمهیدات صوری مختلف بررسی شده است که جهت ظهور اهداف معنایی در آیه مذکور – یا در ساختار کلی سوره – به کار رفته اند. نتایج این سنجش، نشان می دهد که مؤلفه های صوری مختلف این سوره، هماهنگی کامل و پیوند منسجمی با معانی محوری و اغراض محتوایی آن دارند. نوآوری پژوهش حاضر در این است که برای تحلیل هماهنگی و پیوند مذکور، تنها به ترجمه و معنای ظاهری آیات اکتفا نمی شود. بلکه با استناد به تفاسیر متعدد، لایه های مختلف معنایی هر آیه تا حد امکان تبیین و نقش مؤلفه های صوری در خلق هرکدام از این دلالت های گوناگون معنایی (به تعبیر جرجانی، معنی المعنی) تحلیل شده است.

خطبه ی شقشقیه یا مقمّصه یا الشقشقه العلویه یکی از مهم ترین خطبه های نهج البلاغه است که نوعی شکوائیه ی عمومی امام علی (ع) نسبت به غصب خلافت اسلامی است. هر چند که بیان ایشان کاملا صریح و بی پرده معضلات حکومت خلفای پیشین را برای همه ی مخاطبان بیان می کند اما نمی توان از زوایای پنهان کلام که در قالب سکوت های معنا دار ادراک مخاطبین را به چالش می کشد چشم پوشی کرد. یکی از نظریات مهم در این زمینه نظریه ی سکوت متنی توماس هاکین است که پنج شاخه ی سکوت کنشی، پیش انگاره ای، محتاطانه، نوع بنیاد و ماهرانه را در خود جای داده است. کلام حضرت به گونه ایست که بعضی از گزاره های کلام ایشان را نمی توان در یک مرز معین محصور کرد و بعضی از فراز ها در دو شاخه ی نظریه ی پیش رو قابل تعریف و بررسی است. هدف از انجام این پژوهش تحلیلی- توصیفی بازشناسی وجوه سکوت گفتمانی از منظر هاکین در یکی از برجسته ترین خطبه های نهج البلاغه است. برآیند پژوهش حاضر گواه این موضوع است که بازنمایی شعبه های سکوت هاکین در خطبه ی مذکور قابل استناد و بررسی بوده و شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه در این غیاب هدفمند زبانی کاملا دخیل بوده است. سکوت محتاطانه و پیش انگاره ای با توجه به حساسیت های جامعه ی آن زمان و بحران های پیش رو بیشترین بسامد را در این خطبه از آن خود کرده است.

حدیث «تَزَوَّجُوا وَ لَا تُطَلِّقُوا فَإِنَّ الطَّلَاقَ یَهْتَزُّ مِنْهُ الْعَرْشُ» یکی از روایات درخور توجه حوزه طلاق می باشد. تأکید محوری این روایت بر نکوهش و مذمت طلاق است تاجایی که به لرزه درآمدن عرش الهی را به عنوان پیامد طلاق مطرح می نماید. این حدیث از جمله احادیث فاقد سندی است که در دوره متأخران وارد کتب اخلاقی و تفسیری امامیه شده است. پیشینه قبلی آن در منابع حدیثی اهل سنت نیز حاکی از سیر تاریخی خاص آن در منابع رجالی و تفسیری است. محتوای روایت در کنار اختلاف نظر عالمان حدیثی در اعتبار یا عدم آن، سنجش اصالت و میزان اعتبار آن را ضروری می سازد. این مقاله بر اساس روش توصیفی تحلیلی به بررسی تبار روایت در منابع فریقین و سپس به ارزیابی سندی و متنی آن پرداخته و نشان می دهد که این روایت برساخته بوده و بر پایه دیگر روایات حوزه طلاق شکل گرفته است. روایاتی که دلالت بر غضب الهی نسبت به افراد ذوّاق و کثیر الطلاق دارد. مطابق بررسی صورت گرفته، روایت مزبور فاقد اعتبار بوده و غیرقابل استناد است. بی توجهی محدثان بزرگ فریقین به روایت مذکور، در عین در دسترس بودن نسخه های آن نیز، حاکی از بی رغبتی آنان به روایت مزبور است.

آمرزش انسان، تنها به دلیل باور بنده به آگاهی خداوند از اعمال خویش، از موضوعات روایی مشترک فریقین است که در حوزه مشکل الحدیث می گنجد. مشکل این روایات برخاسته از دلالت ظاهری آنهاست که از آمرزش بنده بدون توبه و استغفار و تنها صرفِ اعتقاد به آگاهی خداوند از اعمال بندگان، حکایت دارد. پژوهش حاضر با تحلیل اسناد این روایات، توجه به خاستگاه صدوری و مکتوب احادیث، اعتبارسنجی منابع، تحلیل رهیافت های عالمان فریقین و نیز توجه به سایر قراین کلامی در روایات هم خانواده، سعی دارد به شیوه توصیفی تحلیلی، وجوه معنایی این دسته از احادیث را بیان نماید. ثمره این واکاوی، دست یابی به نظریه ای جدید، در کنار نظرات اندیشمندان است که از توجه به هم آوری و هم موضوع پنداری این روایات با روایات ابواب «ندم و اعتراف» از جانب شیخ کلینی و شیخ حُر عاملی، و نیز اصالت بر «باورمندی به گناه از سوی بنده و تسلیم و تفویض حکم به خداوند» حاصل می گردد. با این نگاه در حقیقت روایاتی که به کفایت باور به آگاهی خدا از اعمال در آمرزش دلالت دارد، در حکم روایات مطلقی خواهد بود که با سایر قرائن منفصل کلامی و روایات هم خانواده، از اطلاق خارج شده و به معنای شرط اولیه و یکی از ملزومات اصلی غفران به شمار می رود.

یکی از آیاتی که نحویان و مفسران درباره ی آن اختلاف نظر دارند آیه ی «وَ لَبِثُوا فی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَهٍ سِنینَ...» (کهف: 25) است. نقش نحوی واژه ی «سنین» در این آیه مورد اختلاف است. این واژه جمع «سنه» به معنای سال است و از آنجایی که بعد از عدد «ثَلاثَ مِائَهٍ» قرار گرفته است، طبق قاعده عربی باید نقش «تمییز» داشته باشد. بر اساس قواعد دستور زبان عربی بعد از عدد «مائه»، تمییز باید مفرد و مجرور باشد در حالی که «سنین» جمع است و این مخالف قواعد زبان عربی است. نحویان و مفسران برای این واژه، پنج نقش مختلف ذکر کرده اند. در این پژوهش با روش تاریخی – تطبیقی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای، تلاش گردیده تا راه حل جدیدی در تعیین نقش این واژه ارائه گردد. از آن جایی که قرآن برخی واژگان زبان های دیگر، مخصوصاَ شاخه های هم خانواده خود را به استخدام گرفته، استفاده از نحو برخی شاخه های زبان سامی نیز محتمل است. شاخه ی انتخابی ما در این پژوهش زبان سُریانی است که اشتراکات فراوانی در نحو با زبان عربی دارد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که نقش «سنین» در این آیه تمییز است؛ اما بر نه بر اساس دستور زبان عربی بلکه مطابق نحو زبان سریانی.