مریم کیان اصل

در نوشتار حاضر تاثیر نقالی و شبیه خوانی به عنوان دو هنر اجرایی، بر تحولات شکلی و محتوایی پرده های درویشی مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور، پس از نگاهی تاریخی به روند نقاشی از بزرگان دین در ایران، مجالس نقش بسته بر یک نمونه پرمخاطب پرده درویشی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. شواهد حاکی از آن است که در دوران صفویه پرده های صورت خوانی که شاید نام دیگر بر شمایل خوانی باشد، نقطه آغاز پرده های درویشی است. به تدریج شمایل ها نه در فضایی ایستا، بلکه در میانه عمل یا لحظه ای از رویدادی مشخص نقش زده شدند، سپس بخش های تاثیرگذار از یک واقعه مشخص بر یک پرده نقش زده شدند. ساختار طومارهای نقالی هم در شکل گیری فرمی پرده درویشی بی تاثیر نبودند و شاید بتوان پرده درویشی را از دید ساختاری ترجمان دیداری طومارهای نقالی دانست. گرچه پرده درویشی فاقد ساختار تودرتو است، اما از قصه ای فراگیر و چندین قصه خرد تشکیل شده است. گونه گونی موضوعی مجالس مبتنی بر قصه ها چنان است که بیشتر این مجالس با نقش مرکزی ارتباط موضوعی ندارند. گریز گاه و بی گاه پرده خوان به تصویر مرکزی این ارتباط را برقرار می کند. رواج و شکوفایی شبیه خوانی در دوران قاجار از دید محتوایی بر پرده های درویشی تاثیر گذار بودند.

معراج ماجرای عروج رسول اکرم از مسجد الاقصی به آسمان ها است. در گروهی از نگاره ها که از معراج به تصویر کشیده شده، در برخی از آن ها پیامبر انگشتری را به سوی شیری غران پیش برده است گویا که قصد اهدای آن را به او دارند. از آن جا که در منابع معتبر اسلامی (شیعه و سنی) به حضور امام علی در معراج اشاره نکرده است، پس چگونه نگارگران ترغیب به خلق صحنه انگشترسپاری شدند؟ این نگاره ها، بدون داشتن پیشینه مکتوب و حتی احادیث معتبر به تصویر کشیده شده اند. این شیوه جانشینی نشانه ها در متن های تصویری (معراج نگاره ها)، به آداب اهدای حلقه قدرت به نشانه تعهد می تواند به صورت نمادین از فردی به فرد دیگر بسپارد. در این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی انجام و اطلاعات آن به شیوه کتابخانه ای جمع آوری شده است، ابتدا نگاره های معراج که عناصر علاوه بر تصویر پیامبر و براق، نگاره شیر و انگشتر هم در آن ها به تصویر کشیده شده و به اعطای انگشتر اشاره دارد، جمع آوری شده و سپس متون مذهبی که به صورت مستقیم و غیرمستقیم به این عناصر تصویری اشاره داشته اند، مطالعه و بررسی شده اند. به نظر می رسد شیعیان ایران، آن چه را در غدیرخم اتفاق افتاد و نادیده انگاشته شد، در مصورسازی معراج، جبران کردند تا پیمان ولایت علی را آسمانی اعلام کنند.

کاخ شمس العماره به عنوان اولین بنای مرتفع و پنج طبقه تهران در سال 1282ه.ق به دستور ناصرالدین شاه و به تقلید از بناهای اروپایی، توسط معیرالممالک در مدت 2سال ساخته شد. ساخت و تزیینات آن متاثر از جنبش فرنگی سازی در ایران بوده است. از آن جا که نقاشی رنگ روغن اغلب بر روی سطوح بافت دار مرسوم بود، به کارگیری این روش روی کاشی لعابدار تا آن زمان انجام نشده بود. در این مقاله این روش منحصر بفردکه در پنج فضای خصوصی درچهار طبقه شمس العماره اجرا شده، بررسی می شود. پرسش اصلی این پژوهش این است که علل به کارگیری نقاشی رنگ روغن روی کاشی های لعابدار در این بنا چیست؟ این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته و جمع آوری داده ها به صورت میدانی و کتابخانه ای است. برخی پژوهشگران هنر دوره قاجار اذعان دارند که نقاشی هایی با موضوع چشم اندازها، اغلب کپی از آثار نقاشی کلاسیک هنرمندان اروپایی است. یافته ها نشان می دهد متغیرهای انتخاب شیوه نقاشی رنگ روغن، نتیجه تغییر رویکردهای هنرمندان نسبت به نقاشی ایرانی است، شیوه آسان، قابل دسترس بودن مواد و مصالح و تمایل به غرب گرایی که کاملا به شرایط اجتماعی و سیاسی آن دوران وابسته بود، از جمله این متغیرهاست.

ارسی ها و درهای دولنگهٔ خورشیدی دار، از عناصر مهم در تزئینات کاربردیِ فضای شاه نشین ها در معماری دورهٔ قاجار است. استفاده از نوشتار با مضامین مذهبی، به صورت مشبک، پارچه بری و یا نقاشی پشت شیشه، در اردبیل بیش از سایر مناطق ایران رواج داشته است. در اغلب بناهای تاریخی این شهر، ارسی های بزرگ دوجداره وجود دارند و معمار با قراردادن درست آن در بناهایی با پلان نعلی شکل یا ایوان دار، از ارسی ها در این اقلیم بهره مند شده است. این مقاله برگرفته از گزارش های پژوهشی مربوط به تزئینات بناهای تاریخی شهر اردبیل است. سه نمونهٔ موردی بازشوهای خانهٔ ابراهیمی، خانهٔ خلیل زاده و حسینیهٔ مجتهد، به دلایلی هم چون پُرکار بودن، سالم بودن، قابل دسترس بودن برای تصویربرداری، و تنوع در روش های تزئینات چوبی انتخاب شده اند. بازشو های موردمطالعه در این سه مکان در بافت قدیمی شهر اردبیل، مربوط به دورهٔ قاجار هستند. پرسش اصلی مقاله این است که تفاوت ها و شباهت های این بازشوها در چیست و آیا عبارت «هنر ارسی سازی در دوره قاجار رو به افول گذاشت» قابل تأیید است؟ این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی انجام گرفته و داده ها به صورت میدانی و کتابخانه ای جمع آوری شده اند. یافته ها نشان می دهند استفاده از گره چینی برای تزئین ارسی ها و بازشوها در اوایل دورهٔ قاجار، در اولویت قرار داشته و به تدریج سبک تزئین ارسی ها متفاوت شد؛ قطعات پارچه بری جای خود را به قطعات آینه ای داد و شیوهٔ قواره بری جای گره چینی را گرفت.