سید مهدی علیزاده موسوی

احمدرضاخان بریلوی، بنیان گذار یکی از بزرگ ترین مکاتب فکری در مذهب حنفی ماتریدی در شبه قاره است. این مکتب که به سبب انتساب به احمدرضا، مکتب بریلوی نامیده می شود، از نظر تعداد پیروان، گوی سبقت را از سایر رقبا در شبه قاره ربوده و حتی دامنه ی نفوذ آن به افریقا و اروپا نیز سرایت کرده است. در این میان، جدای از عقاید احمدرضاخان که وی را از رقیب اصلی آن یعنی مکتب دیوبند جدا می کند، ایستارهای سیاسی وی نیز بسیار بحث برانگیز بوده است؛ به گونه ای که برخی وی را از ایادی استعمار انگلستان شمرده و برخی نیز چنین مواضعی را نشانه ی آینده نگری او دانسته اند. در این پژوهش، مهم ترین فتاوای سیاسی او که می توان آن را در قالب فقه سیاسی احمدرضا ارزیابی کرد، مورد بررسی قرار گرفته و تلاش شده است که علل واقعی صدور چنین فتاوایی رمزگشایی شود. پنج فتوای احمدرضاخان درباره ی مسائل: دارالاسلام و دارالکفر، ترک موالات، جنبش خلافت، حزب کنگره و نظریه ی دو ملّت، در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته و نشان داده شده است که مواضع احمدرضا در تمامی این مسایل برخلاف مواضع مسلمانان شبه قاره بوده است. به نظر می رسد بیش از آن که مواضع سیاسی احمدرضاخان ریشه در اندیشه های فقهی وی داشته باشد، متأثر از فضای رقابت میان احمدرضاخان و دیوبندی ها که رهبری جریان های سیاسی شبه قاره را در آن زمان به دست داشته اند، بوده است.

مکتب ماتریدی یکی از مذاهب مهم کلامی اهلسنت است که از آغاز شکلگیری تاکنون در رویارویی با منبع معرفتی عقل، سه رویکرد متفاوت به کار گرفته و بر همین اساس میتوان تاریخ ماتریدیه را به سه دوره نخستین، میانی و پسین تقسیم کرد. بررسی جایگاه عقل از نگاه ابومنصور ماتریدی و ابومعین نسفی میتواند تصویر روشنی از این مقوله نزد ماتریدیه نخستین به دست دهد و با اعطای نمای عقلانی به مکتب ماتریدیه، دریچههای گفتوگو با مکاتب عقلانی یادشده را گشوده نگه دارد. در پژوهش پیشرو کارکردهای عقل در حوزه دین در یک مطابقت هستیشناسانه با قضایای عقلی موجود در آثار ماتریدی و نسفی تطبیق شد تا با ارزیابی این رویارویی، جایگاه عقل در اندیشه این دو نظریهپرداز تبیین شود. تحقیق پیشرو از روش توصیفی تحلیلی به این مساله پرداخته است. نتایج پژوهش نشان میدهد برخلاف برخی شاخههای کنونی ماتریدیه، این مکتب فکری در آغاز شکلگیری، از بیشتر کارکردهای عقل در حوزه دین بهره برده است؛ اما این رویکرد حداکثری در دوره میانی به علت نزدیکی به اشاعره و در دوره پسین به دلیل تعامل فراوان با سلفیه رنگ باخته است.

عصر حاضر را به سبب رشد و گسترش سریع وسایل ارتباط جمعی از یک سو و امکان ارتباط مجازی و فراتر از مرزهای جغرافیایی، عصر جهانی شدن نامیده اند؛ البته هنوز تعریف مشخصی از جهانی شدن که مورد توافق اندیشمندان این حوزه باشد، وجود ندارد. از سوی دیگر جهانی شدن با واژه دیگری با نام «جهانی سازی» همراه است که بیانگر تلاش جوامع و دولت ها برای نفوذ و تأثیرگذاری بر سایر مجامع در حوزه های مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. در این میان دین مبین اسلام با دعوت جهانی خود، مدعی گسترش این آیین حیات بخش به سراسر جهان است و در این راستا نیازمند ابزار و امکاناتی است. به نظر می رسد حج با توجه به ظرفیت هایی که دارد، می تواند در جهانی شدن اسلام تأثیر به سزایی داشته باشد.  در این مقاله به عنوان مقدمه، تلاش شده است برخی از ابعاد جهانی حج که می تواند در بهره برداری ازظرفیت های این فریضه بی بدیل در حوزه جهانی شدن، مؤثر باشد، بررسی شود. در قرآن کریم، خانه خدا، خانه ای برای تمام انسان ها معرفی شده است که در آن امنیت، هدایت و قوام دین و دنی ای انسان ها وجود دارد. و از سوی سوم، مخاطب حج، عموم انسان ها هستند. حج کنگره ای فراملی، فرا نژادی و فرا مذهبی است که مناسکی با ابعاد جهانی دارد و در نهایت، توحید می تواند عامل نزدیکی میان تمامی ادیان بزرگ الهی باشد که تبلور آن در مراسمم حج هویداست.

یکی از ابعادی که می توان فاجعه منا را بررسی کرد، تحلیل و بررسی این فاجعه از منظر ساختار قدرت و نظام سیاسی حاکم بر عربستان سعودی است. در این رویکرد، ساختار قدرت و نظام سیاسی عربستان، ویژگی هایی دارد که می تواند بخشی از چیستی و چرایی فاجعه منا را تفسیر کند. مدل نظام سیاسی عربستان که بر نوعی نظام پادشاهی وراثتی رانتیر (تحصیل دار) مبتنی است، پیامدهایی از قبیل بی اهمیتی به اصل فاجعه، عدم پاسخگویی، استیلای رسانه ای و دیپلماسی مبتنی بر تهدید و تطمیع را به دنبال داشته و ساختار دو رکنی قدرت (دیانت و سیاست) موجب مشروعیت سازی و برخورد ایدئولوژیک با حادثه شده است. همچنین پیوندهای استراتژیک غرب با آل سعود، موجب همگرایی رسانه های غربی با دولت در بازتاب این حادثه گردیده است. نیز اثرگذاری برخی از متغیرهای موجود در زمان حادثه، همچون جنگ های یمن و سوریه و چالش های ناشی از انتقال قدرت را نباید نادیده گرفت.

نخستین گام برای هرگونه سیاست گذاری و مقابله با سلفیه، بررسی وضعیت سلفیه کنونی آن در جهان اسلام است. اما در بررسی علمی نیازمند مدل مناسبی هستیم که بتواند زوایاو ابعاد مختلف این وضعیت موجود را تبیین کند. در این تحقیق از مدل مکعب بحران استفاده شده است. بر اساس این چارچوب نظری هشت وضعیت از ترکیب سه عامل «میزان تهدید»، «مقدار زمان» و «مقدار آگاهی» به وجود می آید که با نگاهی به عملکرد سلفیه در فضای بیداری اسلامی، روشن می شود که میزان تهدید: زیاد، مقدار زمان: کم و از نظر آگاهی: شرایط غافلگیری، حاکم است و در میان هشت وضعیت مکعب بحران، چنین وضعیتی منطبق با شرایط بحرانی است و چنین شرایطی نیازمند، سرعت در هرگونه سیاست گذاری و تصمیم گیری است.

جریان سلفیه تأثیرات و پیامدهای عمیقی در دو حوزه افکار و رفتار برای جهان اسلام به همراه داشته است. در میان جریان های مختلف سلفی، جریان تکفیری بیش از سایرین با شیعه و سایر مذاهب اسلامی دشمنی می کند و اکنون نیز توانسته است به مدد حمایت های خارجی و جذب افراطیون در جهان اسلام به اهدافی نیز دست یابد. در این مقاله با بهره برداری از نظریه پخش، تأثیرات سلفیه تکفیری بر بیداری اسلامی بررسی شده است. سلفیه تکفیری در حوزه افکار سبب گسترش قرائت سلفی از بیداری اسلامی، گسترش فرهنگ تکفیر و رادیکالیزم، تغییر کانون علمی به کانون جاهلیت ، گسترش موج اسلام هراسی و اسلام ستیزی، گسترش موج شیعه هراسی و شیعه ستیزی و ترویج نظریة احیای خلافت شده است و در حوزه رفتار نیز موجب رشد خشونت گرایی، ورود نیروهای خارجی به جهان اسلام، تضعیف اسرائیل ستیزی در جهان اسلام و پیدایش چالش های فزاینده فرا روی بیداری اسلامی گردیده است.