علی آقاپیروز

الهدف من هذا البحث هو تبیین الفروق بین الحوکمه الإداریه فی الإسلام والحوکمه التقلیدیه فی نظریات الإداره العامه. فی الحقیقه، هناک ثلاث نظریات رئیسیه فی فرع الإداره العامه، أحدثها هو "الحوکمه". الحوکمه تتعلق بمشارکه الدوله مع القطاع الخاص والمجتمع المدنی فی إداره المجتمع. "الحوکمه الجیده" تمزج بین قیم المشارکه الواسعه فی المجتمع، الفعالیه، الکفاءه، الاقتصاد، الشفافیه، المساءله، تحقیق العداله والاستجابه لاحتیاجات الناس کافه. السؤال هو: هل الحوکمه الإداریه فی الإسلام تتساوى مع الحوکمه التقلیدیه (مشارکه الدوله مع القطاع الخاص والمجتمع المدنی)؟منهج البحث هو تحلیلی واستنباطی ویرکز على النصوص الإسلامیه والاستراتیجیه التعلیمیه. هذا المنهج مماثل للاجتهاد الحوزوی. المصدر الرئیسی هو نهج البلاغه وخاصه الرساله 53 للإمام علی× المعروفه بعهد مالک الأشتر. بالإضافه إلى الاجتهاد فی استخراج البیانات، یتم استخدام منهج تحلیل المضمون أیضًا بحیث تعدّ جمیع البیانات أو القواعد المستنبطه کقواعد أساسیه. فی المرحله التالیه، یتم تحدید القواعد التنظیمیه والشامله (العناصر الأساسیه للحکم). فی الخطوه التالیه، یتم تصنیف القواعد بناءً على طبیعتها فی فئتین: الأسس والمبادئ.النتائج تشیر إلى أن الحوکمه الإداریه فی الإسلام لها أسس ومبادئ تمیزها عن الحوکمه التقلیدیه الموجوده. هذه الأسس والمبادئ تتعلق بالعناصر الرئیسیه للنظام الإداری وهی: الإداره، المدیرون، الشعب، العقلانیه، والأسره. فی المجمل، تُشکل هذه الأسس والمبادئ هیکل الحوکمه الإداریه فی الإسلام. فی هذا الهیکل، تکون مشارکه الحکومه والشعب فی الإداره أمراً مسلماً به، وبالطبع الشعب لیس بالضروره القطاع الخاص. الأسس المتعلقه بالإداره والمدیرین تُوضح ضروره الکفاءه، اختیار الأکفاء، وتقییم أداء المدیرین کأصول رئیسیه، وتعطی الدور المحوری للمدیرین ولیس للبُنى التحتیه. کما أن الأسس والمبادئ المتعلقه بالشعب تُبرز أهمیه ومرکزیه دور الشعب فی الحوکمه. مجموعه الأسس والمبادئ تشیر إلى أن الشعب، بالإضافه إلى تواجدهم یجب أن یکونوا موضع رعایه، یلعبون دوراً جاداً فی الحوکمه. فی هذا السیاق، الشعب لیسوا عملاءَ ولا زبائن ولا مواطنین (فی نظریات الحوکمه، الشعب مواطنون)، بل هم رعیه. بالإضافه إلى ذلک، فإن الأسس والمبادئ المتعلقه بالعقلانیه تجعل الحوکمه قابله للدفاع عنها، وتجعلها معقوله ومنطقیه فی إطار القیم الإسلامیه. آخر عنصر مؤثر فی الحوکمه الإداریه هو الأسره. الأسس والمبادئ المتعلقه بالأسره تفرض على الحوکمه مراعاه متطلبات الأسره وتجعل النظام الإداری قائمًا على استقرار الأسره. بالإضافه إلى هذه الأمور، فی الحوکمه الإداریه الإسلامیه، یتم تفضیل معیار النمو على المعیار الاقتصادی الذی یسود فی الحوکمه الغربیه (الکفاءه)، وعلاوه على ذلک، فإن طریقه صنع السیاسات فی الحوکمه الإداریه الإسلامیه تختلف عن نظیرتها. والأهم من ذلک، أن هدف الحوکمه التقلیدیه هو التنمیه المادیه والاقتصادیه، فی حین أن هدف الحوکمه الإداریه الإسلامیه یتجاوز التنمیه المادیه، وتکون عناصر الحوکمه فیها أغنى من عناصر الحوکمه التقلیدیه أو الجیده. النتیجه هی أن الحوکمه الإداریه فی الإسلام تختلف تمامًا عن نظریه الحوکمه التقلیدیه. "

مقدمه و هدف: «عملکرد سازمانی»، یک مفهوم کانونی در سازمان، و یکی از جنبه های حیاتی فعالیت های سازمان هاست. ازاین رو، ارزیابی آن و در مرحله بالاتر، مدیریت آن، یکی از مهمترین مسائل در موضوع سازمان و مدیریت است که هر سازمانی به آن نیازمند است؛ زیرا رسیدن سازمان ها به اهداف راهبردی، مبتنی بر اجرای درست نظام ارزیابی عملکرد و مدیریت صحیح عملکرد سازمان در ابعاد مختلف است. و همچنین ارزیابی عملکرد، یکی از مهمترین موضوعات علمی است که در آموزه های اسلامی و قرآنی نیز چه در بُعد فردی و چه در بُعد سازمانی بر آن تأکید شده است. اما اجرای درست و صحیح این امر مهم در سازمان، نیازمند روشن نمودن دو مطلب اساسی؛ یعنی ابعاد عملکرد و معیارهای عملکرد و ارزیابی آن می باشد. تا این دو موضوع روشن نگردد، ارزیابی مطلوب قابل انجام نیست. و ازطرفی، این دو موضوع هم در ادبیّات نظری بحث مبهم و اختلافی است و هم از منظر آموزه های اسلامی چندان تحقیق یا تحقیقاتی در این زمینه که از این منظر روشنگر موضوع باشد، صورت نگرفته است. بنابراین، دانستن این مطلب که عملکرد سازمانی چیست و دارای چه ابعادی است و نیز معیارهای عملکرد صحیح و ارزیابی آن کدام است، از اهمیّت زیادی برخوردار است. ازاین رو، هدف اصلی از انجام این تحقیق روشن نمودن همین دو موضوع از منظر آموزه های اسلامی می باشد. بنابراین، چیستی ابعاد عملکرد و معیارهای عملکرد سازمانی و ارزیابی آن از منظر آموزه های اسلامی، مسئله اصلی این پژوهش بوده است. روش: این پژوهش با روش ترکیبی اجتهادی - تحلیلی انجام شده است؛ توضیح اینکه پس از طرح پرسش های اصلی و فرعی تحقیق، به بررسی مبانی نظری موضوع پرداخته شده و سپس باتوجه به اینکه از نظر اندیشمندان اسلامی، مقبول ترین و پذیرفته ترین روش تحقیق در منابع دینی، برای استنباط احکام الهی «روش اجتهاد» است و می توان آن را به گونه ای توسعه داد که در علوم انسانی و دانش مدیریت نیز کاربرد داشته باشد، از این روش استفاده شد و با بررسی منابع تحقیق، مستندات دینی مرتبط با موضوع شناسایی شده است. و درنهایت، برای  دسته بندی و تجزیه وتحلیل مفاهیم داده ها، مضمون گیری از مفاهیم و در نتیجه رسیدن به یک نظریه، از روش «تحلیل مضمون» کار گرفته شد و تجزیه وتحلیل مفاهیم و مضامین تحقیق، با این روش در پنج گام انجام شده است. و در مرحله آخر با تدوین گزارش تحقیق، شبکه مضامین تشکیل و طراحی شده است. یافته ها: تحقیق با دستیابی به سه دسته مضامین؛ توصیفی (246 مضمون)، تفسیری (74 مضمون) و رابطه ای (5 مضمون) نشان می دهد که عملکرد سازمانی از منظر آموزه های اسلامی دارای چهار بُعد؛ نیّت، ورودی ها، فعالیت ها یا فرایند و نتایج است که هریک از این چهار بُعد، در فرایند مدیریت عملکرد سازمانی مورد ارزیابی قرار می گیرد و شناخت این ابعاد برای ارزیابی صحیح و دقیق عملکرد از اهمیّت زیادی برخوردار است. و نیز یافته ها نشان می دهد که معیارهای عملکرد سازمانی عبارتند از؛ اسلام، حق، عدالت، رضایت عامّه، تقوی، عمل صالح، نیّت الهی، دستیابی به هدف و انسان کامل. که رعایت این معیارها در درستی عملکرد سازمانی و انجام مطلوب فعالیت ها از این منظر، نقش اساسی دارد. و همچنین یافته های تحقیق نشانگر آن است که معیارهای ارزیابی عملکرد سازمانی نیز همان معیارهای نُه گانه یادشده می باشند که رعایت این معیارها در هنگام ارزیابی عملکرد سازمانی در اعتبار نتیجه ارزیابی از منظر نظام ارزیابی اسلامی، نقش بی بدیل دارد. نتایج: در این تحقیق تلاش شده است که ابعاد و معیارهای عملکرد سازمانی و همچنین معیارهای ارزیابی عملکرد سازمانی از منظر آموزه های اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. در این زمینه تحقیق به این نتیجه رسیده که ابعاد عملکرد سامانی از منظر آموزه های اسلامی با ابعاد آن از منظر دیدگان مدیریت رایج متفاوت است. از منظر آموزه های اسلامی عملکرد دارای چهار بُعد؛ ورودی ها، فرایند، خروجی ها و نیّت است که در فرایند مدیریت عملکرد در سازمان مورد ارزیابی قرار می گیرد. برخلاف دیدگاه رایج مدیریت که عملکرد را دارای ابعاد دوگانه یا نهایتاً سه گانه می دانند و نیّت را از ابعاد مفهومی عملکرد به حساب نمی آورند. درحالی که از منظر اسلام، نیّت مهمترین بُعد مفهومی عملکرد سازمانی است. همچنین، نتایج حاصله از تحقیق نشان می دهد که معیارهای عملکرد سازمانی از منظر آموزه های اسلامی با معیارهای آن از منظر دیدگاه مدیریت رایج متفاوت است؛ از منظر آموزه های اسلامی عملکرد دارای معیارهای نه گانه؛ اسلام، حق، عدالت، رضایت عامّه، تقوی، صالح بودن عمل، دستیابی به هدف، نیّت الهی، انسان کامل است که صحّت و درستی عملکرد سازمانی از منظر آموزه های اسلامی مبتنی بر رعایت این معیارها در هنگام انجام عملکردها در سازمان است. درحالی که بسیاری از این معیارها در دیدگاه مدیریت رایج به عنوان معیار عملکرد مطرح نیست. و همین طور تحقیق نشان داد که میان معیارهای عملکرد سازمانی و معیارهای ارزیابی عملکرد سازمانی تفاوتی وجود ندارد؛ یعنی همان نه موردی که به عنوان معیارهای عملکرد سازمانی از منظر آموزه های اسلامی معرفی شد، معیارهای ارزیابی عملکرد سازمانی نیز می باشند؛ یعنی ارزیابی عملکرد سازمانی درصورتی از این منظر اعتبار دارد که براساس این معیارهای نه گانه انجام شود. برخلاف دیدگاه مدیریت رایج که به بسیاری از این معیارها در ارزیابی عملکرد سازمانی پایبندی ندارد.

این پژوهش با هدف بررسی و استخراج برخی از مهم ترین مبانی دینی اعتقادی مدیریت عملکرد سازمانی از منظر آموزه های اسلامی انجام شده است. مسئله اصلی تحقیق حاضر این بوده که مبانی اعتقادی مدیریت عملکرد سازمانی از منظر آموزه های اسلامی چیست؟ برای پاسخ به این پرسش و استخراج مضامین مرتبط با این موضوع، با استفاده از روش ترکیبی «استنباطی تحلیلی» (تحلیل مضمون)، با جست وجوی واژگانی و نیز با مراجعه مستقیم و مطالعه ترتیبی متون منابع، تحقیق گسترده ای انجام شد. نتیجه تحقیق با انجام سه مرحله رمزگذاری توصیفی، تفسیری و رابطه ای، دستیابی به 197 مضمون توصیفی یا پایه و 19 مضمون تفسیری یا سازمان دهنده و 5 مضمون رابطه ای یا فراگیر بوده است. یافته های تحقیق نشان می دهد «علم و معرفت» با دو مؤلفه، «ایمان به دین اسلام با تمام ابعاد آن» با سه مؤلفه اصلی، «نگاه به هستی از منظر دینی» با دو مؤلفه، «نگاه به انسان از منظر دینی» با پنج مؤلفه و «ایمان به سنت های الهی» با سه مؤلفه به مثابه مبانی دینی و اعتقادی یا مبانی خاص برای مدیریت عملکرد سازمانی از منظر آموزه های اسلامی مطرح اند.

«بحران» همواره پدیده شایعی در سازمان ها و جوامع بوده و مدیریت بحران از اهمیت بالایی برخوردار است. دانش مدیریت از اواخر دهه 1970، بر ضرورت پیش بینی نظام مند و کسب آمادگی برای برخورد با بحرانی که حیات سازمان ها و جوامع را تهدید می کند، پرداخته است. پرسش اصلی این نوشتار آن است که قرآن چه سیاست ها یا راهکارهایی برای مدیریت بحران با محوریت «جنگ احد» ارائه کرده است. هدف ارائه سیاست های مدیریت بحران با محوریت جنگ احد است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که قرآن کریم سیاست هایی را در مراحل قبل، حین و بعد از بحران ارائه می کند. این سیاست ها عبارت اند از: تعیین محدوده بحران به روش مشورت، پیشگیری از فروپاشی نیروها و روحیه بخشی و امیدبخشی با یادآوری ولایت، نصرت و امداد الهی و نیز اصلاح باورهای نیروها، یادآوری تحقق وعده نصرت الهی، یادآوری پاداش های ارزشمند، دعوت به تداوم مقاومت، نوید پیروزی نهایی، ایجاد آرامش، بهسازی روحی و روانی با یادآوری مقایسه ای میان رنج ها، بخشش، تحلیل عوامل شکست و عبرت گیری. روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی و استفاده از تفاسیر قرآن کریم است و برای دستیابی به الگوی طبقه بندی شده، از روش تحلیل مضمون هم استفاده می شود.

نظام اداری ایران متأثر از پارادایم های مدیریتی حاکم بر جوامع اداری، یعنی مدیریت دولتی سنتی (اداره امور عمومی)، مدیریت دولتی نوین و حکمرانی خوب است. هر یک از این پارادایم ها دارای محاسن و معایبی است که از به کارگیری مطلق آن در نظام اداری برحذر می دارد این پارادایم ها دارای عناصری است که می توان با استفاده از آنها در تحقیقات، نظام اداری از منظر آموزه های اسلامی را استنتاج کرد. پرسش اصلی آن است که براساس آموزه های اسلامی، نظام اداری دارای چه زیرساخت هایی است؟ هدف اصلی ارائه مبانی نظام اداری اسلام است. از این رهگذر مشخص می شود چه میزان از پارادایم های موجود در نظام اداری با آموزه های اسلامی همخوانی دارد، در این تحقیق، اندازه و میزان دخالت دولت (حداکثری یا حداقلی)، جایگاه ساختار و مدیران و ماهیت مناصب اداری، ماهیت انسان، جایگاه مردم، جایگاه بهره وری، اهمیت هر یک از فرایند ها و خروجی ها، جایگاه کنترل فرایندها و خروجی ها، تمرکز و عدم تمرکز، در نظام اداری تا حدودی مشخص می شود، روش تحقیق، تحلیلی و استنباطی با محوریت منابع اسلامی و راهبرد آموزه محوری است.

این تحقیق به دنبال بررسی نقش رفق و مدارای رهبری در جامعه پذیری و چگونگی کاربست آن توسط امیرالمؤمنین علیه السلام بر اساس گزاره های گردآوری شده از نهج البلاغه است که با بهره گیری از روشی توصیفی – تحلیلی به داوری گذاشته می شود؛ با این توصیف، در این پژوهش رابطه رفق و مدارا با جامعه پذیری بررسی شده ویافته ها زیر حاصل گردیده است : تأثیر رفق و مدارای رهبری در تربیت نیروها ؛ تاثیر رفق و مدارای رهبری دررفع کینه و اختلاف میان نیروها ؛ نقش نرمش در رهبری نیروها ؛ تاثیر گذشت هنگام قدرت وتوانایی در رهبری؛ وتاثیر رفق و مدارا در همدلی نیروها با رهبری؛ سپس حد و مرز مدارا در جامعه پذیر نمودن مردم بر اساس سیره امام علی ع بیان شده است.روش این پژوهش توصیفی –تحلیلی است که برای تحلیل داده ها از روش تحلیل محتوای متن گزاره ها بهره گرفته و محتوای اصلی این تحقیق، برگرفته از کتاب نهج البلاغه است.

یکی از مبانی پیشرفت هر جامعه ای ، مدیریت نظام اداری یا شیوه حکمرانی اداری آن است. حکمرانی مطلوب و کارآمد، می تواند تسهیل کننده و زمینه ساز تحقق اهداف و برنامه های پیشرفت قرار گیرد. سه پارادایم (اداره امور عمومی ، مدیریت دولتی نوین و حکمرانی) برای مدیریت نظام اداری وجود دارد. عنصر اساسی پارادایم اداره امور عمومی «بوروکراسی» و عناصر اساسی مدیریت دولتی نوین «اقتصاد و خصوصی سازی»است و عنصر اساسی حکمرانی «مشارکت» است. حکمرانی اداری اسلام نیز دارای عناصری اساسی است که آن را نسبت به سایر پارادایم ها متمایز می گرداند پرسش اصلی آن است که عناصر اصلی حکمرانی اداری اسلام کدامند؟ یافته های تحقیق حاکی از آن است که مدیران ، مردم ، معنویت ، خردورزی و خانواده عناصر اساسی حکمرانی اداری اسلام را شکل می دهند این عناصر متناظر با مختصات پارادایم های  مدیریت دولتی استنباط می شود، روش تحقیق، تحلیلی و استنباطی با محوریت متون اسلامی و راهبرد آموزه محوری است اصلی ترین منبع، نهج البلاغه به ویژه نامه 53 حضرت امیر(ع) معروف به عهد مالک اشتر است. برای دست یابی به الگوی طبقه بندی شده عناصر، از روش تحلیل مضمون هم استفاده می شود

بر اساس آموزه های اسلامی، شیوه رهبری دارای دو عنصر «نرمش حداکثری» و «شدّت عمل حداقلی» است. این شیوه رهبری با نظریه های رفتاری شباهت هایی دارد، در مکتب نئوکلاسیک ها «کارکنان» کانون توجه بوده و تلاش می شود تا از طریق کارمندمداری، خروجی بیشتری عاید سازمان شود. این دیدگاه به چه میزان با آموزه های اسلامی قرابت دارد، آیا نرمش و رفق حداکثری همان کارمندمداری است؟ شاخص های نرمش و رفق کدامند؟ بر اساس آموزه های اسلامی، هیچ یک از کارمداری و کارمندمداری پذیرفتنی نیست، زیرا که هر دو در جهت گیری افزایش سودآوری و نگاه ابزاری به انسان مشترک هستند. اما در منابع اسلامی، از آن رو که انسان دارای کرامت ذاتی است، کانون توجه بوده و به همین جهت به نرمش و رفق در باره او سفارش شده است. مهمترین شاخص های نرمش و رفق در مواجه با کارکنان عبارتند از: تفقد، گذشت و تغافل، مشورت، در دسترس بودن، انتقاد پذیری، گوش دادن مؤثّر، گشاده رویی و احترام، تحمل و مدارا، خیرخواهی و امانتداری و رعایت ظرفیت ها. در این تحقیق میزان نرمش و رفق بودن هریک از شاخص ها و نیز تاثیر گذاری هر شاخص بر مطلوبیت رهبری مشخص می شود. نکته جالب آن که حذف و یا کاهش میزان رفتار منفی، تأثیری بیش از ایجاد و افزایش رفتار مثبت در مطوبیت رهبری دارد. هدف این پژوهش استخراج شاخص های نرمش و رفق و اولویت گذاری میان آنهاست. روش پژوهش، آمیخته از اجتهاد حوزوی و روش میدانی است قلمرو پژوهش عمدتاً فرمایشات حضرت علی(ع) می باشد.

مدیریت عملکرد سازمان، نسخه تکامل یافته ارزیابی عملکرد است که با وجود الگوهای فراوان مدیریت عملکرد، هیچ یک از آنها مبتنی بر آموزه های اسلامی نیست. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، که نهادی انقلابی و اسلامی است، جهت ارتقای کارآمدی، به سیاست و شیوه مدیریت عملکرد سازمانی با رویکرد اسلامی نیازمند است. در این مقاله، روش تحقیق کتابخانه ای، با دو ویژگی آموزه محوری و دلالت پژوهی است. آموزه های قرآنی و روایی پس از تجمیع به روش اجتهاد، و طبقه بندی با استفاده از روش تحلیل مضمون، مبنای طراحی الگو قرار می گیرد. این الگو پس از اعتبارسنجی و تأیید بیش از نوددرصد یافته ها، چنین است: الف) عوامل موثر بر عملکرد با عناوین: معنویت گرایی، تقوا و مدیریت بر خویشتن، مدیریت بر پایه محبت و کرامت، عدالت و انصاف، بصیرت و تدبیر، شایسته گزینی و ارزیابی و نظارت؛ ب) ابعاد عملکرد: 1. نیت و حسن فاعلی؛ 2. عملکرد مدیران ارشد؛ 3. ورودی ها، فرآیندها، خروجی ها و پیامدها؛ ج) معیارهای ارزیابی: 1. حق و ارزش های اسلامی؛ 2. عدالت؛ 3. رضایت؛ 4. تحقق اهداف (کارایی و اثربخشی)؛ د) مهم ترین ویژگی های ارزیابی: دقت، اشراف کامل، جامعیت (انواع نظارت)، ارزیابی مستمر، عدالت در ارزیابی، پرهیز از نتیجه گرایی محض، تأکید بر عملکرد مدیران، تأکید بر کیفیت در کنار کمیت، اصلاح و تعالی بخشی؛ ه ) فرآیند و سیاست مدیریت عملکرد: 1. برنامه ریزی عملکرد (تحلیل عملکرد، تقویت اصول عملکردی)؛ 2. تعیین ابعاد عملکرد؛ 3. تعیین معیارهای ارزیابی عملکرد؛ 4. پایش؛ 5. سنجش عملکرد؛ 6. اصلاح و تعالی بخشی.  

در متون دینی بر اهمیت نیت در ارزشمندی رفتار و عملکرد فردی و سازمانی تأکید شده است، این پژوهش با موضوع بررسی نظری رابطه نیت با عملکرد سازمانی از منظر اسلام و با هدف تحلیل و تبیین تأثیر نیت بر ارزشمندی عملکرد سازمانی بر اساس منابع دینی، آیات و روایات، انجام شده است. در این پژوهش برای گرد آوری داده ها از روش کتابخانه ای، برای تجزیه و تحلیل داده ها در بخش آیات قرآن از روش تفسیر موضوعی و تحلیل اسنادی، در بخش روایات نیز از روش حدیث پژوهی سه مرحله ای استفاده شده است. در ادامه با تبیین شرایط نیت صحیح از منظر اسلام، نتیجه گرفته شده که تأثیر گذاری نیت بر عملکرد سازمانی محصول تأثیر گذاری نیت در دو محور نفس عمل و نتیجه عمل است؛ عملکرد مطلوب سازمانی عملکردی است که علاوه بر حسن فعلی، دارای حسن فاعلی و نیت صحیح باشد.    

پژوهش حاضر، با هدف دست یابی به چارچوب مفهومی برای فهم فقهی رفتار سازمانی، درصدد بود، با نگاه تکلیف مدار، عوامل مؤثر بر شکل گیری نگرش و رفتار افراد در سازمان را شناسایی کند. در این پژوهش با بررسی و شناسایی مبانی نظری فقهی، مرتبط با فعالیت های سازمانی، نصوص و داده های دینی گردآوری و با روش تحلیل مضمون مضامین و مؤلفه های فقهی رفتار سازمانی استخراج شد و به تأیید 30 نفر از استادان فقه رسید. بر این اساس الگوهای بینشی و گرایشی و کنشی موجود در منابع فقهی، شرایط فقهی تصدی شغل سازمانی، و شرایط و ویژگی های سازمان به منزله پنج مؤلفه رفتار سازمانی از یافته های این پژوهش اند که چگونگی رفتار سازمانی و حکم شرعی آن را تعیین می کنند. نتیجه پژوهش این است که رکن اصلی در فهم رفتار سازمانی و استنباط احکام آن تشخیص دقیق موضوع و سطوح مصالح فردی، سازمانی، نظام اسلامی و انسانی، و در نهایت تقدیم مصلحت اهمّ بر مهم است.

نظام اداری به مثابه سازمان تنظیم کننده تمام فعالیت ها برای نیل به اهداف حکومت است. نظام اداری نبوی نسبت به نظام اداری دوران جاهلیت چگونه بود؟ و پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم چه تدابیری برای برون رفت از نظام جاهلی انجام دادند؟ در دوران جاهلیت، اعراب حجاز، بدوى و فاقد سازمان ادارى بودند. در عصر نبوی، نظام اداری بر مبانی تقوا ، عدالت ، محبت و عقلانیت شکل گرفت. بر این اساس، پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم تمام قبایل را ذیل جامعه اسلامی، با نام «امت» سامان دهی کردند؛ و رکن آن را برادری قرار دادند ؛ بسیاری از خصومت ها را خاتمه بخشیدند؛ برای تثبیت جامعه از قبایل بیعت گرفتند؛ پیمان نامه های عمومی را تدوین و اجرا نمودند ؛ رؤسای قبایل را عزل و نصب کردند؛ « عریف» و « نقیب» برای هر قبیله تعیین کردند؛ ارتشی منظم تشکیل دادند؛ سفرایی را به مناطق دور دست ارسال کردند؛ برای رفع نزاع ها، دستگاه قضا پی ریزی نمودند و... این تدابیر، که پیشرفت های چشم گیری درعرصه های گوناگون به ارمغان آورد ، حاکی از آن است که اسلام پیشرفته ترین آموزه ها را برای اداره نظام دارد. روش تحقیق، «کتاب خانه ای» با استفاده از روش «توصیفی و تحلیلی» است.

مراد از فلسفه مدیریت اسلامی بحث هایی مانند چیستی، ضرورت و چرایی، ثبوت و تحقق کامل و مبانی روشی و محتوایی مدیریت اسلامی است. هدف نوشتار پیش رو کاوش در مسائل چیستی، ضرورت و چرایی، ثبوت و اجرای کامل، مبانی روشی و محتوایی مدیریت اسلامی است. مدیریت اسلامی ترکیبی از رویکردهاست و عبارت است از: شیوه به کارگیری منابع، برگرفته از آموزه های اسلامی برای دستیابی به هدف ها در جهت ارزش های اسلامی. ضرورت مدیریت اسلامی بیشتر از راه فرهنگ اثبات می شود. این مقوله عینیت خارجی دارد؛ گرچه هنوز به صورت کامل، دانش آن تولید و مدوّن نشده است. رویکردهای تهذیبی، امضایی و تأسیسی مبنای تولید آن قرار می گیرد. این دانش متأثر از مبانی محتوایی مانند الزام شناختی، هستی شناختی، به ویژه انسان شناختی بر پایه کرامت انسانی است. اصل اولی در رهبری، نرمش و در مواردی از آن، به شدت عمل عدول می شود.کنترل و نظارت شدید غیرمنطقی است. مشارکت در برنامه ریزی و تصمیم گیری متناسب با توان کارکنان، لازمه حفظ کرامت آنهاست. نگاه ابزاری به کارکنان صحیح نیست. استفاده از شیوه های آمرانه و استبدادی محض معقول نیست. با توجه به ویژگی حقیقت جویی، اطاعت بی چون وچرا متوقّع نیست و با توجه به دوساحتی بودن او، نظریه های مادی در انگیزش کامل و پاسخ گوی همه نیازها نیست. لازم است محقق در تولید مدیریت اسلامی و برای پاسخ به مسائل میان راه حل ها (گزاره های اسلامی) و مبانی تردد و تأمل داشته باشد تا پاسخ هایی دقیق و منطبق بر مبانی را دریافت و ارائه کند. روش تحقیق، کتابخانه ای و بر توصیف و تحلیل داده ها استوار است.

نظریه های زیادی در حوزه رهبری از سوی نظریه پردازان مدیریتی ارائه شده و هر کدام خواسته اند بر اساس سطح بالای تأثیر گذاری و موفقیت مدیران در وظیفه رهبری، نظریه ای را تبیین و ارائه کنند. بی تردید، یکی از رهبران موفق در سطح ملی، که درخششی بین المللی داشت و با نفوذ معنوی و عمیق خود، توانست انقلابی عظیم و تحولی شگرف در ایران ایجاد کند، امام خمینی ره است. مسئله اصلی این نوشتار عبارت است از اینکه شیوه رهبری امام خمینی ره در سطح ملی چگونه است؟ فرضیه تحقیق عبارت است از اینکه امام خمینی ره، رهبری مردمی و رفتارهای ایشان منبعث از خدامحوری و بصیرت است. روش حاکم بر این تحقیق بر نقل و تحلیل عقلی استوار است. در این روش، که از سنخ روش تحقیق «کیفی» است، تحلیل و تفسیر متن و سند براساس گفته ها و نوشته های بر جای مانده از امام خمینی ره و نیز خاطراتی که دیگران از ایشان نقل کرده اند، انجام می شود. در این روش، از مبانی فکری، نظری و عملی امام خمینی ره، سه مؤلفه « بصیرت، خدامحوری، مردمی بودن» کشف گردیده و از طریق ارتباط مفهومی میان این سه، الگوی رهبری ایشان در سطح ملی به دست آمده است این الگو، شیوه رهبری ایشان در سطح ملی را روشن می سازد. بر اساس این الگو، سه مؤلفه بینشی، گرایشی و رفتاری برای رهبری امام خمینی ره در نظر گرفته می شود و برخی جلوه های رفتاری نیز با توجه به قضایایی از رهبری مردمی ایشان نقل می گردد.

بسیاری از متدینان به استناد روایتی از پیامبر (ص) مبنی بر «لن یفلح قوم ولوا امرهم امراة» دو مدعا را مطرح می کنند: اول عدم مشروعیت مدیریت زنان و دوم ناکارآمدی مدیریت آنها. سؤال این است که آیا با استناد به این روایت می توان ناکارآمدی مدیریت زنان را نتیجه گرفت؟ با بررسی روایت، چنین استنتاج می شود که «روایت لن یفلح» به لحاظ سندی اطمینان آور نیست و برساخته و متأخر از زمان پیامبر (ص) و مخالف قرآن است. ضمن آنکه با انگیزه ی شخصی ابوبکره به منظور فرار از شرکت در جنگ جمل صادر شده است. حتی با فرض پذیرش سند و قضیه ی خارجیه دانستن آن و اغماض از داستان ملکه ی سبا، مفاد این روایت تنها می تواند ناکارآمدی زنان را در سطح حکومت و زمامداری ثابت کند و به هیچ وجه توان اثبات ناکارآمدی زنان برای مدیریت های پایین تر از زمامداری را نخواهد داشت. هر چند که این گونه مدیریت ها نیز برای زنان رجحان ندارد مگر در موارد ضروری. اولویت زنان انجام دادن وظایف همسری و مادری برای حفظ بنیان خانواده است. روش تحقیق، کتابخانه ای و بهره گیری از شیوه ی اجتهاد حوزوی است.

مشروعیت مناصب و مسئولیت ها در نظام جمهوری اسلامی ایران از ولی فقیه جامع الشرایط است. بااین حال، آیا ولایت از سوی فقیه به کارگزاران تفویض می شود و مدیریت ها ولایی می شوند یا خیر؟ دراین میان، دو فرض اساسی وجود دارد: اول آنکه، ولایت از سوی فقیه تفویض می شود و مدیریت ها از جنس ولایت هستند. این فرض عمدتاً بر این مبتنی است که مسئولیت ها، امانت های الهی اند که باید به اهلش واگذار شوند و شرایط اهلیت، لزوم عدالت و تقواست و عدالت در فقه، ملازم با ولایت است. پس مسئولیت ها از جنس ولایت اند و ولایت از فقیه به مدیران تفویض می شود. لیکن ملازمه ای میان لزوم تقوا و عدالت و ثبوت ولایت وجود ندارد و امانت بودن با ثبوت ولایت ملازمه ای نداشته، مدیریت ها ولایی نیستند و عدالت نیز شرط تصدی آنها نیست. در قانون اساسی نیز احراز عدالت و تقوا در مدیران جز رئیس جمهور شرط نیست. در نتیجه، فرض تفویض ولایت، منتفی است. در فرض دوم، ولایت ویژة ولی فقیه است و وی از طریق کارگزاران، اعمال ولایت می کند و ولایت به مدیران تفویض نمی شود. برخی فقها بر نفی ولایت اداری تصریح کرده اند؛ ضمن آنکه تفویض ولایت و تسری آن به همه مدیران، تالی فاسدی دارد که التزام به آن صحیح نخواهد بود. روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیلی است.

آیا ورود به مدیریت های کلان برای زنان جایز است یا خیر؟ برخی فقهاء ورود زنان را به سطوح کلان مدیریتی جایز ندانسته و منکر ولایت زنان هستند یکی از دلایل آنها ، روایات نقصان عقل زنان است آیا این روایات ظرفیت کاربست برای منع زنان از پذیرش مدیریت های کلان را دارد یا خیر؟آیا با استناد به این روایات می توان شایستگی زنان را برای مدیریت های کلان زیر سوال برد؟ بابهره گیری از روش اجتهاد مشخص می شود که این روایات تماماً مشکل سندی دارند و به لحاظ دلالی نیز حامل دیدگاه های متعددی در باره نقصان هستند, برخی دلالت روایت را محدود به زنان خاصی دانسته، و برخی نیز پدیده نقصان را مربوط به شرایط خاص اجتماعی زمان صدور حدیث می دانند برخی مراد از عقل را عقل نظری و برخی نیز عقل عملی می دانند و برخی عقل تجربی را متعلق نقصان گرفته و برخی متعلق نقصان را عقل ذاتی در اداره شئون خانوادگی و اجتماعی گرفته اند، عده ای متعلق نقصان را تعقل دانسته و برخی در معنای روایات توقف کرده و برخی نیز روایات را جدلی دانسته اند و ... باید از نگاه تک بعدی به این موضوع پرهیز کرد و روایات نقصان را در دایره وسیع تر و پازل بزرگتری به صورت نظام مند مورد توجه قرار داد و با توجه به روایات منع اطاعت از زنان,

مقاله حاضر برای پاسخ به این پرسش است که آیا مدیریت زنان به ویژه در سطوح کلان (مدیر کل، وزارت و ریاست قوای سه گانه) حرام شرعی است یا خیر؟ ابتدا آیاتی که فقها برای اثبات حرمت حکومت و مدیریت زنان استفاده کرده اند، تبیین و نحوه استدلال به آنها تقریر می شود آنگاه دلالت آنها مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. مهم ترین آیه، آیه «قوامون» است که در آن پس از بیان فتوای امام خمینی، نحوه استدلال به آن از کتاب دلیل تحریرالوسیله، مطرح می گردد و با تحلیل آیه، آشکار می شود که دامنه قوامیت محدود به نظام خانواده بوده و معنای قوامیت، مراقبت و نوعی مسئولیت حفظ خانواده است. مفهوم فضل نیز، فزونی و مصداق آن با توجه به تعبیر «بعضهم علی بعض»، قوت تعقل و صلابت جسمانی مردان و عاطفه و زیبایی زنان است. این آیه به هیچ وجه ولایت مطلقه را برای مردان بر همسرانشان اثبات نمی کند تا از طریق دلالت فحوی، حرمت حکومت و مدیریت زنان احراز شود. همچنین هیچ یک از آیات دیگر نیز حرمت مدیریت زنان را اثبات نمی کند. امام خمینی قائل به حرمت حکومت و ولایت زنان است اما در سیره حکومتی ایشان، زنان، مدیریت بخش هایی از جامعه را برعهده داشته اند.

عدالت، ابعاد گوناگونی همچون عدالت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اداری دارد. در حوزه سازمان که سیطره گسترده ای بر زندگی امروز انسان ها دارد، عدالت نه یک آرمان، بلکه یک ضرورت است. مسئله اصلی این است که: شاخص های عدالت سازمانی کدام اند تا با تحقق عدالت در آن شاخص ها، بتوان به اجرای عدالت در سازمان رسید؟ مفاهیم عدالت: قرار دادن هر چیزی در جای خود، انصاف و داد، مساوات، رعایت حقوق و رساندن هر ذی حقی به حقش و اعتدال و میانه روی است و دارای سه نوعِ توزیعی، رویه ای و مراوده ای است. مهم ترین شاخص های عدالت سازمانی در نهج البلاغه عبارت اند از: عدالت در مدیران، عدالت در گزینش، جذب و شایسته سالاری، عدالت در سیاستگذاری ها، عدالت در نظارت و ارزیابی عملکرد و عدالت در پرداخت حقوق، دستمزد و پاداش. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی _ تحلیلی است.

شیوه رهبری امام خمینی به عنوان الگوی رهبری اسلامی در زمان معاصر می تواند مقدمه مناسبی برای ارائه الگوی رهبری در اسلام باشد. این الگو ابعاد و جنبه های مختلفی دارد که به تناسب ظرفیت این مقاله، یکی از مهم ترین آنها یعنی رهبری بصیر مورد توجه قرار می گیرد. مهم ترین شاخص های رهبری بصیر از دیدگاه امام خمینی عبارتند از: دوراندیشی و آینده نگری، داشتن چشم انداز و ارائه طرحی برای آینده ، شناخت ماهیت جریان ها و هوشیاری در مواجهه با آنها، شناخت افراد صالح و ناصالح، دشمن شناسی و شناخت توطئه های دشمن و سرانجام موقعیت و وظیفه شناسی. مستند این شاخص ها تصریح امام در بیان آنها و یا مصادیقی از رفتار امام است که توسط دیگران نقل شده است.