خانقاه

مجموعه شمسیه واقع در محله چهارمنار یزد، اثر منحصربه فردی ست که علاوه بر بقایای کالبدی، شواهد متنی مهمی درخصوصش به جای مانده است. بااین وجود هنوز ابهاماتی درخصوص آن، به خصوص موقعیت اجزای عملکردی و کالبدی آن ازجمله خانقاه و دارالسیاده وجود دارد. وقفنامه جامع الخیرات که به سفارش واقفین این مجموعه نوشته شده، حاوی اطلاعات ارزشمندی درخصوص شمسیه، ازجمله اجزاء عملکردی آن است. نگارندگان این مقاله، یکی از مهم ترین کلیدهای حل ابهامات درخصوص این مجموعه را بازخوانی دقیق جامع الخیرات می دانند. این پژوهش درصدد است با بازخوانی جامع الخیرات و بررسی دقیق ارجاعات این متن به مجموعه شمسیه، به این پرسش پاسخ دهد که دانه های عملکردی این مجموعه مرکب از کدام اجزاء اصلی و فرعی بوده است؟ و مطابق این وقفنامه، چه می توان از نسبت کالبدی این اجزاء و عملکرد ها فهمید؟ روش این پژوهش تفسیری تاریخی است و با مداقه در سلسله ارجاعات متنی وقفنامه و بررسی فرضیات برآمده از آن ها ، اجزاء مجموعه و موقعیتشان را به دست می آورد. این فرضیات با کمک شواهد متنی دیگر آن دوره و شواهد کالبدی باقیمانده مورد صحت سنجی عمیق تر قرار می گیرد. مقاله نتیجه می گیرد که مجموعه شمسیه یزد – که از آن با نام «ابواب الخیر» نیز یاد شده - متشکل از ۳ جزء اصلی به انضمام ۲ جزء مکمل بوده است که شامل مدرسه، خانقاه، دارالسیاده می شده و بیت الادویه و دارالکتب، دو جزء مکمل مدرسه بوده اند. همچنین طبق متن وقفنامه مدرسه و خانقاه به لحاظ کالبدی به یکدیگر مربوط و متصل بوده اند، درحالی که دارالسیاده کالبدی جدا داشته است.

 خانقاه به عنوان یک نهاد اجتماعی در تاریخ اندیشه و ادبیات فارسی نقش بسزایی داشته است و تاثیر آن در رشد و اشاعه فرهنگ و ادب ایران انکار ناشدنی است. درباره تاسیس نخستین خانقاه در جوامع اسلامی و علل ایجاد آن، در میان محققین اختلاف نظر وجود دارد. روی گردانی فقهای دنیاجو از آموزه های اسلام راستین و عمل به دستورات آن، بیزاری از زهد خشک و وجود عالمان بی عمل زمینه های شکل گیری وگسترش خانقاه را در ممالک اسلامی بیشتر کرد و همین عامل، باعث جدایی خانقاه از مسجد شد و نوعی گسست معرفتی ایجاد کرد که پیش از آن در جامعه اسلامی سابقه نداشت. این نوشتار، در پی آن است ضمن پرداختن به تاریخ و چگونگی تولد خانقاه، ضرورت، انگیزه و علل تشکیل این نهاد اجتماعی را آشکار کند و جهت روشنگری ذهن خواننده، اشاره ای به چگونگی پیدایش و تجلّی آیین تصوف در میان مسلمانان داشته باشد. سپس با در نظرگرفتن اهمیت و جایگاه خانقاه در شناساندن فرهنگ اسلامی، با نگاهی جامعه شناختی، خاستگاه،  نقش و کارکرد آن را از دیدگاه اصول روش شناختی و رویکرد تبارشناسانه فوکو بررسی کند. نتایج حاکی از آن است که تقابل خانقاه با اندیشه های دینی باعث شکل گیری این نهاد شد و هر گروه برای پایبندی های خود ادلّه خود را ارائه داده اند و در نهایت، پیوستن بزرگانی مانند امام محمد غزّالی به آیین و مسلک تصوّف، شکل گیری خانقاه را رسمیّت بیشتری بخشید.