جغرافیای تاریخی

در قرون اولیه اسلامی، برزه؛ ناحیه، منزل و مرحله ای در مسیر دینور به مراغه بوده و در ایالت آذربایجان قرار داشته است. نظر به اهمیت فراوان ایالت آذربایجان، منابع متعدد به معرفی نواحی مختلف آن پرداخته و به بعضی از نواحی اشاره های مختصری نموده اند. یکی از این نواحی برزه است. این ناحیه ابتدا جزو کوره های مجاور بوده و سپس با اضافه شدن چند روستا به کوره جدیدی تبدیل شده است. اعراب مسلمان در این کوره اسکان یافته و باعث رونق و شهرت آن شده اند. نام برزه تا دوران سلجوقیان در منابع ذکر شده و پس از آن به دلایل نامعلومی، ناپدید شده است. تحقیق حاضر به دنبال بررسی، بازشناسی و مکان یابی کوره برزه است. در این پژوهش از منابع دست اول شامل منابع تاریخی، کتاب های مسالک و ممالک و سایر کتب اسلامی قرون اولیه و نیز منابع پژوهشی و تحقیقات جدید استفاده شده است. این پژوهش درصدد آن است که به این سؤال پاسخ دهد که برزه مذکور در سده های آغازین اسلامی، کدام نقطه است؟ و با کدام ناحیه امروزی قابل تطبیق است؟ با توجه به بررسی منابع، تطبیق نقشه ها و محاسبه مسافت های ذکرشده، نتایج پژوهش حاکی از آن است که برزه با شهرستان سقز کنونی در استان کردستان قابل تطبیق است. این مقاله به روش کتابخانه ای و با استفاده از فیش های مستخرج از منابع دست اول تاریخی و جغرافیایی و سایر کتب مرجع و نیز استفاده از نقشه های جغرافیایی و به شیوه توصیفی و تحلیلی انجام گرفته است. 

تذکره های صوفیان ضمن ارائه مضامین اصلی خود، یعنی شرح حالات رهبران طریقت، بعضاً حاوی برخی داده های اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی نیز می باشند که استفاده از آنها را به خصوص در موضوعاتی که با مشکل فقر اطلاعات دست اول مواجه اند، ضروری می سازد. یک نمونه از این متون فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه در شرح احوال و کرامات صوفی نامدار سده پنجم و بنیان گذار طریقت مرشدی «شیخ ابواسحاق ابراهیم بن شهریار کازرونی» است. اهمیت بررسی این متن از منظر جغرافیای تاریخی ایران این است که حوزه نفوذ طریقت مرشدیه عمدتاً در جنوب غربی فارس، از جمله در امتداد مسیری بود که کازرون را به ساحل خلیج فارس متصل می کرد. با توجه به اشارات مکرر این متن به شهر کمتر شناخته شده توّج در مسیر مزبور، این پرسش مطرح می شود که این متن تا چه اندازه به شناخت بیشتر شهر توّج  کمک می کند. پژوهش حاضر با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات میدانی انجام شده است. بررسی داده های مزبور به شناسایی جایگاه سیاسی-اداری توّج به عنوان یک امیرنشین، گستردگی حوزه نفوذ و همچنین هویت خاندان امیران توّج و نقطه اتصال توّج با خلیج فارس کمک می کند.

در جنوب غربی ایران دو جای نام ریواردشیر در اردشیرخوره و ریشهر در کوره اَرجان وجود داشته است که  به دلیل روایات نادرست از تغییر نام ریواردشیر به ریشهر در برخی متون دوران اسلامی، گاهی برخی از تحولات ریشهر اَرجان را به ریواردشیر نسبت داده اند. تعیین حدود و ثغور رستاق ریشهر در کوره اَرجان در جنوب غربی ایران و پی بردن به جایگاه ژئوپولیتیک تاریخی آن، با بررسی و مطالعه باستان شناختی قلاع تاریخی گستره جغرافیایی رستاق یاد شده، هدف عمده این پژوهش است. بنابراین، پژوهش حاضر در صدد پاسخ به دو پرسش است: 1- گستره جغرافیایی رستاق ریشهر چه مناطقی از کوره اَرجان را در بر می گیرد؟ 2- با توجه به قلاع و استحکامات دفاعی، اهمیت سیاسی- نظامی و شکل گیری حوزه اداری رستاق ریشهر به چه دوره ای بر می گردد؟  تحلیل تاریخی به کمک مدارک باستان شناسی حاصل از بررسی میدانی روشمند باستان شناختی و مطالعات منابع مکتوب روشی است که پژوهش پیش رو از آن سود جسته است. نتیجه آنکه تلفیق اطلاعات حاصل از متون جغرافیایی و تاریخی اسلامی و مطالعات باستان شناختی نشان داد، ریشهر کوره ارجان یک ناحیه ی سیاسی- اداری مشخص در دوران اسلامی به مرکزیت شهر دیرجان است که حدود آن در محدوده ی شهر سردشت و زیدون تا حدود امیدیه و هندیجان کنونی بوده است. حدود و ثغور آن با توجه به شواهد باستان شناختی مرتبط با سازمان دفاعی و اداری این رستاق مانند قلاع تاریخی، وضع توپوگرافیک منطقه و عوارض طبیعی محدود کننده مرزهای سیاسی- اداری مانند رودها قابل تشخیص است. شواهد باستان شناختی موجود از جمله قطعات سفال و آثار معماری به جای مانده قلاع دیده بانی و دفاعی و نیز منابع تاریخی، گویای اهمیت و جایگاه ژئوپولتیک مهم این رستاق، طی دوره ساسانی تا قرن ششم ه .ق است.