دیوان صائب

در میان شاعران پارسی گوی، شاعری که بیش از همه بارها از مولانا جلال الدین بلخی با ستایش و احترام بیش از اندازه نام برده و خود را مرید و پیرو اندیشه های او دانسته، میرزامحمد علی صائب تبریزی است. صائب چه از لحاظ صورت؛ یعنی وزن و قافیه و ردیف و تعبیرات و ترکبیات و تصویرهای شعری و چه از لحاظ محتوی؛ یعنی مضامین و افکار و حکایات و تمثیلات، از آثار مولانا بهره های فراوان برده است؛ چنان که کمتر صفحه ای از دیوان پر حجم او می توان یافت که نشانه ای از مولانا در آن نباشد. اندیشه های مولانا چنان با جان صائب آمیخته و درسخن او متجلی شده است که می توان او را یکی از بر جسته ترین مولوی شناسان قرون گذشته به شمار آورد. در این گفتار، مطالب بالا با ذکر شواهد و دلایل گوناگون به اثابت می رسد؛ با تاکید بر این که این شواهد مشتی از خروار و اندکی از بسیار است.

در طول تاریخ شعر و ادب فارسی کمتر شاعری را می بینیم که از دریای بی کران معارف و مفاهیم قرآنی و دینی در اشعار خود بهره نبرده باشد. اکثر شاعران ادب فارسی به دلیل آشنایی با قرآن و سنت و عترت به انحای مختلف ازاین گونه مفاهیم در اشعار خود بهره برده اند. صائب تبریزی ازجمله این شعرا است که در اشعارش تحت تأثیر زبان قرآن قرارگرفته به شیوه های گوناگون مفاهیم قرآنی و اخلاقی را در ضمن اشعار خود آورده است. از توحید و خداشناسی گرفته تا بهشت و دوزخ و قیامت و قصص پیامبران و اخلاقیات و...گاهی اوقات از تلمیح استفاده کرده گاهی آیه ای یا قسمتی از آیه را در ضمن اشعار خود می آورد. هدف این مقاله بررسی تأثیرپذیری صائب از زبان قرآنی است. شیوه ی تحقیق به صورت تحلیل و توصیفی و کتابخانه ای است.

این مقاله با عنوان «بررسی تطبیقی مضامین عرفانی در مثنوی معنوی و دیوان صائب» به بررسی ، شرح و تحلیل تطبیقی پنج مضمون فنا،وحدت وجود ، اتحاد ، عشق و اخلاص در دو کتاب مثنوی و دیوان صائب می پردازد. نگارنده در آغاز هر مضمون تعریفی عرفانی از آن مضمون ارائه کرده و سپس به بررسی تطبیقی آن مضمون در مثنوی و دیوان صائب پرداخته است.از آن جا که دیوان صائب تبریزی متضمن حکایتی نیست و مضمون ها در قالب تک بیت ارائه شده اند و مثنوی متضمن حکایت است لذا پژوهشگر به جهت انطباق کلِّی سعی کرده که مضامین مثنوی را بدون تکیه بر حکایات آن ها بیاورد.البته جهان بینی عرفانی مولوی با جهان بینی صائب قابل قیاس نیست زیرا صائب شاعر است و مولوی عارف ؛ با این حال در اشعار صائب جلوه های حکمت و عرفان دیده می شود که آن هم بی شک متأثر از عرفایی چون مولوی و حافظ می باشد. در این پژوهش برآنیم تا به بررسی مضامین مشترک در مثنوی و دیوان صائب بپردازیم.

داستان های قرآنی و از جمله داستان پیامبران، از موضوعات گسترده ای است که مورد نظر بسیاری از شاعران قرار گرفته است. شاعران بر اساس این داستان ها و تلمیح به سرگذشت پیامبران، مضامین مختلف و ابیات لطیفی را خلق کرده و گاه ترکیبات تازه و بعیدی را آفریده اند. روایت داستانی حضرت سلیمان(ع) در متون ادب فارسی نسبت به داستان دیگر پیامبران ازامتیازاتی چون گستردگی و تنوع ماجرا، تأثیرات گوناگون و متفاوت برخوردار بوده و با وجود قدمت این روایت در منابع دین یهود و قرآن کریم به عنوان بهترین و اولین منبع شاعران و عارفان برای برای استفاده می باشد. صائب تبریزی ازجمله شاعران قرن یازدهم هجری که به این موضوع اهمیّت نشان داده و حجم وسیعی از دیوان او را تلمیحات و اشارات مربوط به سرگذشت حضرت سلیمان(ع) تشکیل داده است. پژوهش حاضر، که به بررسی و تحلیل داستان حضرت سلیمان(ع) و بلقیس در دیوان صائب تبریزی می پردازد به روش توصیفی – تحلیلی انجام گرفته است که در آن مواردی چون آیات قرآنی و اشارات تفسیری در ارتباط با این داستان و بیان نکات و مضامین لطیف ادبی و عرفانی بررسی شده است؛ و سپس ضمن بیان شواهد شعری به این نتیجه دست یافتیم که آنچه از دل اشعار صائب بر می آید حکایت از توجه صائب به جنبه های مختلف داستان حضرت سلیمان(ع) ، جهت بیان مفاهیم اخلاقی و توصیفی می باشد و چنان که، مضامین دلنشینی را به تصویر کشیده است.