تحلیل روشی

یکی از برجسته ترین تفاسیر شیعه، تفسیر « تسنیم »، و از تفاسیر طراز اوّل قرآن کریم در میان تفاسیر اهل سنت، « تفسیر القرآن الحکیم » مشهور به «المنار» می باشد. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده اند، اما از شیوه ها و اسلوب های مشترکی برخوردارند. به همین دلیل تفسیر المنار حضور قابل توجهی در تفسیر تسنیم دارد و شاهد مواجهه های مختلف آیت الله جوادی آملی با آراء المنار هستیم. این مواجهه ها در چهار محور تبیین، نقل، نقد یا تأیید صورت گرفته و این پژوهش، با روش تحلیلی، متکفّل تحلیل نقدهای جزئی و کلی تفسیر تسنیم بر صاحب المنار می باشد. به این ترتیب که پس از نقل آرای تفسیری المنار، نقد یا نقدهای آیت الله جوادی آملی مطرح و سپس این نقدها، تحلیل و ارزیابی خواهند شد؛ اگر این نقدها وارد بود، دلیل آن ذکر و اگر وارد نبود نیز دلیل وارد نبودن آن مورد تحلیل قرار گیرد. در پایان اگر آیت الله جوادی در نقد خود نکته ای را متذکر نشده است، آن نکته ذکر و نقد ایشان تکمیل گردد. یافته های پژوهش حکایت از آن دارند که المنار در تفسیر آیات جانب دارانه و با پیش فرض عمل کرده و در برخی موارد، به تهمت های بی اساس و ناصواب مبادرت کرده است. در مقابل آیت الله جوادی علاوه بر ابطال اندیشه و روش رشید رضا، گرایش ها و تعصّبات ناصوابش را یادآور شده است.

تفسیر گران سنگ «تسنیم» نوشته آیت الله جوادی آملی، از جمله تفاسیر اجتهادی قرآن است که به پیروی از شیوه علّامه طباطبایی در «المیزان» از روش تفسیر قرآن به قرآن بهره گرفته است. هم چنین تفسیر «مفاتیح الغیب» فخر رازی نیز، جزء تفاسیر طراز اوّل قرآن در میان اهل سنت شمرده می شود که حضور قابل توجهی در تفسیر تسنیم دارد. این دو تفسیر در دو منظومه فکری متفاوت سامان یافته اند؛ اما نسبتاً از شیوه ها و اسلوب های مشترکی برخوردارند. به همین دلیل، در جای جای تفسیر تسنیم، مواجهه های مختلف آیت الله جوادی آملی با آرا و نظرات فخر رازی مشاهده می شود. این پژوهش با تکیه بر منابع کتابخانه ای و روش توصیفی تحلیلی شکل گرفته تا نقدهای نویسنده تسنیم بر فخر رازی را به همراه انتقاد عملکرد تفسیر تسنیم بر مفاتیح الغیب مورد بررسی قرار دهد. یافته ها نشانگر آن است که نقد مؤلف تسنیم بر مفاتیح الغیب به شیوه نقد بر مبنای خانواده آیات، نقد بر مبنای میزان توجه به تفسیر قرآن به قرآن، نقد بر مبنای میزان پایبندی به ظواهر متن، نقد بر مبنای میزان دقت در واژگان قرآنی، نقد بر مبنای میزان توجه به سیاق، نقد بر مبنای میزان دقت در کاربرد روایات تفسیری و نقد بر مبنای تدبّر و نهایتاً توجه به آثار و نتایج یک رأی تفسیری است. همچنین در بخش تحلیل انتقادی عملکرد تفسیر تسنیم، نقد دیدگاه تفسیری بر اصل اولی، نقد بر مبنای دانش نحو، نقد برداشت تفسیری و نقد دیدگاه تفسیری بر پایه جبر، بیان شده است.