مغ

ایران عهد هخامنشی از لحاظ دینی دورانی ست که در آن بردباری دینی به منصه ی ظهور رسید. در عهدی که کشتار و ویرانی افتخار پادشاهان آشوری بود، پادشاهان هخامنشی انسان دوستی و توجه به انسان که منشعب از باور های آنان بود را به جهانیان عرضه داشتند. کتیبه های هخامنشی که بیشتر به شرح رویدادها می پردازند؛ از بازگویی باورداشت ها و آداب دینی مردمان ایران و ساتراپ نشین های غربی شاهنشاهی هخامنشی کم تر مطلبی ارائه می دهند، بنابراین با واکاوی آثار باستان شناسانه و گزارش های مورخین باستانی، جایگاه دین زرتشتی در میان هخامنشیان و ساتراپ نشین های غربی آنان تا حدودی روشن تر خواهد شد. یافته های پژوهش که بر اساس واکاوی منابع تاریخی انجام گرفته، به روشنی نشان می دهد که ساتراپ نشین های غربی به دلیل رواداری دینی هخامنشیان، برای نزدیکی به حاکمیت سیاسی سه ایزد اصلی اوستا اهوره مزدا، ناهید و مهر را که در برخی موارد با ایزدان و خدایان گذشته آنان هماهنگی داشت، پرستش می کردند. در مورد کیش هخامنشیان، پژوهشگران دینی و متخصصین تاریخ ایران باستان تحقیقات فراوانی انجام داده اند؛ اما تاکنون به تحلیل جایگاه دینی ساتراپ نشین های غربی ایران از دیدگاه دیانت زرتشتی کم تر توجه شده است. این مقاله به مطالعه ی ساختار دینی شاهنشاهی هخامنشیان با تأکید بر دین زرتشتی و جایگاه آن در ساتراپ نشین های غربی می پردازد. در این راه بر اسناد و منابع موجود تکیه و با استفاده از روش تحقیقات تاریخی، موضوع مورد تحلیل و توصیف قرار گرفته است.

این نوشتار با روش تاریخی- توصیفی و بهره گیری از پژوهش های میدانی به بررسی مفهوم و ریشه واژه «ماج » در دو جاینام باستانی غرب ایران، واقع در استان کرمانشاه پرداخته است. «سرماج » نام روستایی در شهرستان هرسین، در نزدیکی بیستون است که باوجود اهمیت فراوانی که از نقطه نظر تاریخی و باستان شناسی دارد، اما ریشه نام و وجه تسمیه آن نامشخص است. به نظر می رسد،واژة تعریب شده «ماج » در متون اوایل دوره اسلامی، که هنوز هم در زبان کُردی بصورت «ماژ » باقی مانده است، ریشه در اصطلاح «مغو » و «مگو » در زبان های اوستایی و پارسی باستان دارد. واژه مذکور بعدها به شکل «مغ » و «مجوس » در زبان های فارسی و عربی ظاهر گردید. نگارنده با توجه به برخی شواهد واژه شناسی و تاریخی، معتقد است که نام این مکان و همچنین نام دروازه یا محله قدیمی «ماجکان » واقع در شهر تاریخی حلوان (سرپل ذهاب کنونی)، هر دو نام هایی بوده اند که در اوایل دوره اسلامی از جانب جمعیت نومسلمانان به پیروان آیین پیشین (زرتشتی یا مهرپرستی) و زیست گاه های مرتبط با آنان اطلاق می شده است.

مغان که در ایران به عنوان کارگزار آیین های دینی، و پیشگویان و آموزگاران درباری، و در سرزمین های همجوار به سان اخترشناسانی خردمند نام دار بودند، در انجیل متی سفری را برای ستایش عیسای نوزاد آغاز می کنند. نوشتار حاضر تلاش دارد خاستگاه های این روایت را پی جویی و خوانشی مستند درباره دلایل اهمیت آن نزد مسیحیان پیشنهاد کند. پاره آغازین نسخه متی که پس از ویرانی اورشلیم خطاب به یهودیان و نومسیحیان تحت سیطره روم نوشته شده، زاده رنج این دوران است، و سعی در ترسیم یک خط مشی سیاسی و امیدبخشی به نودینان دارد. از این رو پس از رساندن نسب عیسی به شاهان بنی اسرائیل، از شهادت مغان شرق در بارگاه حاکم رومی برای اثبات حقانیت پادشاهی عیسی بر یهودیان بهره می جوید. بیشتر شارحان کتاب مقدس خاستگاه این مسافران را ایران دانسته اند؛ کشوری که یک بار یهودیان را از اسارت بابلی رهانیده بود، و در آن روزگار نیز به یهودیان و مسیحیان پناه می داد و هم آورد دشمن مشترک آنها بود. یادگار ستایش مغان در جشن اپیفانی، هنوز هم برای بسیاری از مسیحیان جهان همان کارکرد سیاسی نیرومندی را دارد که پدران کلیسا در سده های نخست از آن طلب می کردند: این دین آوازه اش را تا دوردست ها گسترده و پادشاهی پیامبرش از سوی داورانی خردمند برحق دانسته شده است.