دفعی

کیفیت نزول و تجلی قرآن کریم از مسائل مهم در علوم قرآنی است که از همان ابتدای نزول قرآن مورد پرسش مسلمانان و یهودیان قرار گرفته است و آیاتی از قرآن کریم نیز برای تبیین این مسئله نازل شده است. اما در این بین، ظاهر برخی از آیات قرآن اثبات کننده نوعی نزول دفعی برای آن در شب قدر است که این مسئله با برخی آیات دیگر و نیز مسلمات تاریخی سازگاری ندارد. مفسران در طول تاریخ برای جمع بین این دو مجموعه آیات، آرای متعدد و مختلفی ارائه کرده اند که برخی با نفی نزول دفعی و تأویل آیات آن و برخی با اثبات و تبیین ماهیتی از نزول دفعی در پرتو روایات تلاش داشته اند محملی برای این آیات بیابند که با مجموعه آیات هماهنگ باشد. نگارنده در این مقاله تلاش دارد تا با بیان تفصیلی نظرات گذشتگان و نقد آن ها، با بهره گیری از آیات قرآن ، تبیینی از ماهیت نزول دفعی قرآن ارائه دهد و شبهات مطرح در این زمینه را نیز پاسخگو باشد.

نزول قرآن از مباحث مهم علوم قرآنی و تاریخ قرآن می باشد که سالیانی است مورد اهتمام اندیشمندان قرار گرفته است ولی آیاتی وجود دارد که به نظر می رسد در نگاه اول با هم ناسازگار هستند و منافات حل نشدنی دارند. یک بخشی از این آیات، درباره کیفیّت نزول قرآن است که برخی دال بر نزول دفعی و یک باره آیات و برخی دیگر دال بر نزول تدریجی هستند؛ تردیدی نیست که قرآن در طول بیست یا بیست و سه سال بر پیامبر(ص) نازل شده است، حال سؤال این است که دیدگاه فریقین درباره نزول دفعی و تدریجی چیست؟ چه راه حلی برای جمع این دو دسته آیات، ارائه کرده اند؟ تحقیق پیش رو با روش تطبیقی - تحلیلی و انتقادی و با بیان نظرات مفسرین شیعه و اهل سنّت این اختلاف و منافات ظاهری آیات را مورد بررسی قرار داده است. نتایج پیش رو نشان می دهد که درباره این مسئله چند نظریه کلی وجود دارد؛ بعضی از مفسرین معتقدند که آیات نزول دفعی مانند آیه اول سوره قدر اشاره به آغاز نزول قرآن دارد و بعضی دیگر از مفسرین قائلند که منظور از آیات نزول دفعی این است که قرآن به صورت یک جا در بیت المعمور یا بیت العزه نازل شده است. وجه جمع بین آیات این است که قرآن حقیقتی فرا لفظی دارد که جزء، آیه و سوره ندارد و برای مردم قابل فهم نیست و این حقیقت غیرلفظی به صورت اجمالی بر قلب پیامبر اکرم(ص) نازل شده است که همان حقیقت است که در ماه رمضان و در شب قدر نازل شده است.