درخت حوزه‌های تخصصی

رستم التواریخ و رستم الحکما دو ترکیب بدیع اند که نه در میان عناوین کتاب های تاریخی فارسی می توان ترکیب ظاهراً بی مسمّایی هم چون رستم التواریخ یافت و نه هیچ حکیمی برای معرفی خود از واژة «رستم» مدد جسته است. این امر می تواند بیانگر پدیدة جالبی در تاریخ تاریخ نگاری فارسی باشد. مسئلة محوری در این مقاله آن است که چرا محمد هاشم آصف به مطالبی پرداخته است که در کمتر کتاب تاریخ نگاری آمده است. در این مقاله در نظر است با تمرکز بر «شخصیّت» محمد هاشم آصف و «زمانة» او و اجدادش (از اواخر صفویه تا اوایل قاجار)، ماهیّت تاریخی رستم التواریخ و شخصیت نویسندة آن بازکاوی شود. بدین منظور از دو رویکرد روش شناختی استفاده شده است، تبیین علل و تحلیل ادلّه.

از شروع به کار مطالعات غربی در پرداختن به سلسله ها و اتفاقات صورت گرفته در ایران در سال های بین 1500 تا 1800م زمان چندانی نمی گذرد. مطالعات انجام شده از سال 1970م. تاکنون، تنها به چندین کتاب در مورد اوضاع ایران در عصر صفوی و چهره های شاخص این دوره مانند مطالعه صورت گرفته توسط لوسین-لوئیس بلان درباره شاه عباس اول، کتاب والتر هینز در مورد ظهور صفویان در قرن پانزدهم، کتاب غلام سرور مورد شاه اسماعیل اول، ویرایش و تفسیر نوشته شده توسط ولادیمیر مینورسکی در مورد کتاب تذکره الملوک، کتاب لورنس لاکهارت در مورد سقوط سلسله صفویه، و کتاب کلاوس مایکل رووربورن در مورد سیستم حکومتی صفویه محدود می شوند 1. چندین رساله دکتری پرمحتوا که اکثر آن ها هرگز به صورت کتاب منتشر نشده اند نیز در لیست مطالعات صورت گرفته درباره آن دوره جای می گیرند 2. این روند همچنان ادامه داشته به طوری که حتی وقایع رخ داده شده از زمان سقوط اصفهان در سال 1722م. تا ظهور قاجارها در اواخر قرن نوزدهم بسیار کم مورد مطالعه قرار گرفته اند، که به عنوان مثال می توان به مطالعات صورت گرفته توسط لاکهارت ، آرونووا و اشرفیان در مورد نادرشاه و همچنین پایان نامه مهدی روشن ضمیر در مورد سلسله زندیه اشاره نمود.

دوره 37 ساله پهلوی دوم به لحاظ قدرتِ اعمالِ نفوذ، به دو دوره تقسیم می شود. دوره اول از 1320 تا 1332ش که قدرت متمرکز سیاسی وجود نداشت و مجموعه نهاد سلطنت کمترین نقش را در ایفای حاکمیت داشت. دوره دوم از 1332 تا 1357ش که حکومت توانست به یگانه مرجع قدرت سیاسی تبدیل شود. با توجه به موقعیت جدید، ساختار قدرت سیاسی پهلوی دوم نیز شکل گرفت. این ساختار متمرکز و شخصی بود  و بر ارتش و نیروهای اطلاعاتی، دیوانسالاری، احزاب و درآمد نفت متکی بود و با دو شیوه نظارت – کنترل و سرکوب سعی کرد حاکمیت خود را بر جامعه محقق کند و از این طریق جامعه را تحت کنترل خود درآورد ولی پیامد چنین سیاستی منجر به بدبینی  و بی تفاوتی جامعه نسبت به رژیم شد. این مقاله بر آن است تا تأثیر ساختار قدرت سیاسی پهلوی دوم را در بی اعتمادی و دوری مردم از حکومت و در نهایت بروز انقلاب اسلامی نشان دهد. 

در دورۀ محمدرضا شاه باستان گرایی شدید حکومت و تبلیغ اندیشة شاهنشاهی دیده می شود. شاه و اطرافیانش تصمیم گرفتند تا از سرمایة نمادین یعنی همان اندیشۀ باستان گرایی بیش ترین بهره را ببرند. یکی از این اقدامات، تغییر مبدأ تقویم شمسی کشور از هجری به شاهنشاهی با مبدأ سلطنت کوروش بود. هدف پژوهش حاضر بررسی روند تغییر مبدأ تقویم شمسی از هجری به شاهنشاهی در دورۀ پهلوی دوم و در پی رسیدن به پاسخی مناسب به سؤال اصلی این پژوهش است که زمینه ها، اهداف و روند تبدیل تقویم هجری شمسی به تقویم شاهنشاهی چه بود و آیا شاه با تغییر تقویم کشور از هجری (رویدادی مذهبی) به شاهنشاهی (رویدادی ملی) در پی مشروعیت بخشیدن به حکومت خود بود یا در فکر ضدیت با مذهب بود؟ روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. شاه در سال 1354ش هم زمان با جشن پنجاهمین سالگرد سلطنت خاندان پهلوی، تقویم کشور را تغییر داد. شاه با این کار در پی مشروعیت بخشیدن به قدرت خود چه در داخل کشور چه به غربی ها بود و درصدد اهانت به دین اسلام نبود؛ اما در عمل، شاه یک نماد اسلامی را حذف و یک نماد ملی را جایگزین کرده بود و این عمل باعث خشم نیروهای مذهبی شد.

دوره قاجار در ایران مصادف با نهضت صنعتی شدن اروپاست و صنایع نساجی ایران که در این دوره هنوز با دست انجام می شد، توان مقابله با محصولات ماشینی را نداشت. در این زمان انواع پارچه های خارجی به سوی بازار ایران روانه شد که به دلیل حمایت نکردن از صنایع بومی، کارگاه های پارچه بافی مملکت رونق گذشته خود را از دست دادند. این روند با واگذاری امتیازات بی رویه به دولت های خارجی، به خصوص روسیه و انگلیس، شدت بیشتری یافت. هدف: بررسی وضعیت صنعت نساجی در ایران در دوره قاجار از طریق مطالعه اسناد و مدارک موجود است. روش/ رویکرد پژوهش: پژوهش حاضر، پژوهشی توصیفی تحلیلی است. مبانی نظری پژوهش حاضر به روش کتابخانه­ای و جمع­آوری داده­ها از طریق فیش برداری و بازخوانی اسناد انجام شده است. یافته­های پژوهش: یافته­های پژوهش نشان از رکود صنایع داخلی در اثر افزایش صادرات پارچه های اروپائی است.همچنین افزایش قیمت مواد اولیه،تجار رابه سمت گسترش صادرات مواد اولیه سوق داد و این امر بر رکود صنایع داخلی افزود.

تهران در ذیقعده سال 1313 هجری قمری مطابق با اردیبهشت‌ماه سال 1275 خورشیدی حال و هوایی دیگر داشت. در پچ‌پچ اهالی شهر شنیده می‌شد که شاه می‌خواهد در پنجاهمین سالگرد تاجگذاری خود ـ که در 23 ذیقعده 1264 ه.ق رخ داده بود ـ جشن مفصلی را ترتیب دهد و نمایندگان بسیاری از دولت‌های خارجی با هدایای روسای دولت‌های خود در این جشن شرکت خواهند داشت. قرار بود جشن از 18 ذیقعده آغاز شده و به 24 ذیقعده ختم شود. کارمندان ادارات سرگرم آذین‌بندی عمارات دولتی بودند و مقرر شده بود که بازار و خیابان‌های شهر با چلچراغ و لاله و آیینه و گل و سبزه تزیین شوند.1‌

گرچه سالهای مدیدی از ماجرای کودتای بیست وهشتم مرداد می گذرد و حوادث مهم دیگری آن را کم صدا و کمرنگ ساخته است، اما همچنان رویدادی تعیین کننده و سرنوشت ساز به عنوان واقعه ای تاثیرگذار بر دیگر رخدادهای تاریخ معاصر ایران شناخته می شود. در بیست وهشتم مرداد1332 دولت ملی دکتر مصدق با انجام یک کودتای نظامی از پیش طراحی شده توسط انگلیس و امریکا، سقوط کرد و شاه جوان و ناتوان ایران بزرگترین مانع استبدادستیز را با کمک استعمار از میان برداشت. این کودتا گرچه با اهداف دوردست سیاسی و ژئوپلیتیک استعمارگران طراحی و اجرا شد، اما مهمترین انگیزه و ریشه های آن را می توان در بحران نفتی غرب و مطامع نفتی آنان در ایران و منطقه خاورمیانه دانست. بحران نفتی میان ایران و انگلیس که به محرومیت انگلیسیها از تصاحب نفت ایران انجامیده بود، آنها را در موضع انتقامجویی بیرحمانه ای انداخت که نتیجه آن به صورت سی وپنج سال حکومت مستبد و خودکامه محمدرضا پهلوی و قرار گرفتن دولت ایران در زمره نوکران سرمایه داران غرب بروز کرد و این وضعیت تا سپیده دم انقلاب اسلامی همچنان باقی بود. ماجراهای بحران نفتی ایران و انگلیس و اصول و معاهداتی که در آن زمان مورد بررسی، تصویب و اجرا قرار می گرفت، حکایتی مفصل است که تا رسیدن به افتخار بزرگ ملی شدن نفت گوشه ها و زاویه های خواندنی بسیاری دارد. یکی از زوایای مهم آن تمایل یافتن مصدق به امریکاییها بود که براساس طرح چهارده ماده ای ویلسون توانسته بودند وجاهتی در بین ملتها کسب کنند، اما مصدق در کمال ناباوری از امریکاییهای آزادمنش رودست خورد و دست آشکار آنها را در یاری انگلیسیها برای ساقط کردن دولت خود مشاهده کرد. انگلیس توانست امریکا را متقاعد سازد که ملی شدن صنعت نفت در ایران و قدرتمندشدن دولت ملی مصدق می تواند حیات اقتصادی غرب را به مخاطره اندازد و سایر کشورهای نفت خیز منطقه را نیز به کام آشوب و انقلاب فرو برد. امریکای جوان و قدرتمند به قدری از این موضوع هراسناک شد که از انگلیس هم گامی جلوتر نهاد و خود با تمام قدرت به اجرای کودتای کذایی پرداخت. مصدق در کمال ضعف و تنهایی تازه دریافته بود که جنگ او در نهضت نفت تنها با انگلیس نبود بلکه تمامی امپریالیسم اقتصادی غرب را به مبارزه خوانده بود که نتیجه آن در عمل پیروزی غرب گردید. مقاله حاضر شما را با بحران نفتی ایران و انگلیس و چگونگی عمده شدن سهم امریکا در ماجراهای بعدی ایران از طریق دخالت مستقیم در سرنگونی دولت مصدق به خوبی آشنا می سازد.

سابقه ی تاریخی آغاز جریان روشنفکری در ایران به اواخر دوران فتحعلی شاه و اوایل دوران محمدشاه قاجاریه (1190-1232ش/1811-1853م) بر می گردد. در این زمان عده ای از دانشجویان برای تحصیل علم به فرنگ رفته و پس از فراگیری اندیشه های مدرن سیاسی– اجتماعی غرب، آن را در ایران مطرح کردند. در پی آن، عده ای از اشراف و شاهزادگان جذب این اندیشه ها شدند و کوشیدند اصلاحاتی را در جامعه ایجاد کنند. غرض از اجرای این اصلاحات، ایجاد نوعی مدرنیزاسیون در ایران بود. به بیان دیگر پیدایش جریان روشنفکری در ایران به دوران آشنایی با اندیشه های متجددانه اروپایی و تقلید از آن بر می گردد. در این پژوهش با بررسی جریان های فکری عصر مشروطه، به معرفی اندیشه های روشنفکران سکولار (میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی) و روشنفکران اصلاح گرای پروتستانتیزم (عبدالرحیم طالبوف) و روشنفکران مصلحت جو و واقع گرا (میرزا ملکم خان ناظم الدوله و میرزا یوسف خان مستشارالدوله) پرداخته شده است. جریان روشنفکری دوره ی مشروطه ، تلاش گسترده ای در جهت ایجاد «اصلاحات شبه مدرنیستی» در ساختار حکومت و ساختار اقتصادی- اجتماعی جامعه و در هم شکستن ساختارهای کلاسیک و غیروابسته ی آن بود. در این پژوهش از روش توصیفی-تاریخی استفاده شده و با تکیه بر منابع دست اول دوره ی مشروطه، به جریان های فکری عصر مشروطه پرداخته شده است.

« آفتاب لب بام » ما را بر آن می‌دارد که تجربه‌های زنده را تشویق به سخن گفتن کنیم. این افراد نه الزاما از دسته و رده بزرگانند و نه حرفی غیر‌معمول در چنته خود دارند. آنها گذشته را به شکل معمول دیده و تجربه کرده‌اند. شاید فرصتی برای اخبار خود نداشته یا شاید ما فرصتی برای شنیدن این دست اخبار نداشته‌ایم. در این مقاله برآنیم که برخی خطوط اصلی و بحث انگیز تاریخ شفاهی را برجسته سازیم، تا از سویی به عنوان مقدمه‌ای در سطح نظری بابی گشوده شود و در سطح عملی نیز راهکارهای بنیادی این منظر تاریخ‌نگاری مورد ارزیابی قرار گیرد.

آقای شاپور والی‌پور از عناصر حزب توده و مسئول حزب در دو شهر یزد و اصفهان در سال‌های منتهی به کودتای 1332 بوده که با مشاهده فساد، جنایت و خیانت‌های حاکم بر حزب، از آن جدا شد. از آنجا که او از نزدیک و بی‌واسطه شاهد وقایع عجیبی در حزب بوده که بعضا بسیار تکان‌دهنده و عبرت‌آموز است، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در زمان حیات وی گفتگویی را با او ترتیب داد که گزیده آن را می‌خوانید

روز نهم اسفند سال 1308 خورشیدی، احمدشاه، آخرین شاه سلسله قاجار در شهر پاریس درگذشت. او پیشتر در آبان سال 1304 خورشیدی از سلطنت خلع شده بود. اما این پایان کار قاجارها نبود. برادر و ولیعهدش محمدحسن میرزا، با انتشار اعلامیه‌ای در روزنامه‌های اروپا خود را شاه ایران خواند و گرچه هیچ تلاشی برای بازگشت به سلطنت انجام نداد، اما همچنان مدعی تاج و تخت قاجاریه باقی‌ماند.

جریانهای سیاسی ــ اجتماعی پیوسته نیازمند اندیشه ورزی و نظریه پردازی در تحلیل گذشته، حال و آینده اند. مفاهیم پذیرفته شده و استناد به آنها تاثیر بی بدیلی در فرایندهای صعودی یا نزولی این جریانها برجای می گذارد. ازاین رو، می توان پیراستن و بازتعریف مفاهیم را در پویاییهای سیاسی ــ اجتماعی امری اساسی و نیازی فوری تلقی نمود. این نیاز در سطح ملی وجود دارد و به همین دلیل از سوی مقام معظم رهبری، مفاهیم و موضوعاتی متناسب با اقتضائات کشور مطرح می شوند. «اصول گرایی» از جمله این موارد می باشد که نیازمند بسط و تدقیق بیشتر است. در مقاله حاضر کوشش شده است این نیاز ملی به صورت تفصیلی تشریح گردد.

تبیین چگونگی رابطه جامعه و حکومت در شرایطی که ساختار دولت ــ ملت تحت تاثیر جهانی شدن زیر فشارهای متنوع و شدید قرار گرفته است، نیازی فوری است که بین رشته ای جامعه شناسی سیاسی، با همه نقصانهایی که از آن رنج می برد، می باید بدان پاسخ گوید. همچنین شرایط خاص و ویژه جامعه و حکومت در ایران بعد از انقلاب اسلامی به گونه ای است که تحلیلهای ساده از عهده تحلیل وقایع آن برنمی آیند. در مجموع به نظر می رسد اهتمامی نظری معطوف به مسائل و مباحث انضمامی کشور لازم است تا زمینه های جامعه شناسی سیاسی بومی فراهم گردد. در این گفت وگو، روابط جامعه و حکومت در ایران معاصر و چالشهای فراروی آن را جناب آقای دکتر محمد رحیم عیوضی ــ از اساتید این رشته و عضو هیات علمی دانشگاه، که صاحب کتب و مقالات متعددی چون ساختار قدرت سیاسی عصر پهلوی، جامعه شناسی سیاسی اپوزیسیون دوره پهلوی، آسیب شناسی انقلاب اسلامی، رشد مبانی فکری و تحول فرهنگ سیاسی در انقلاب اسلامی و انقلاب اسلامی ایران و تحول در نظریه های انقلاب می باشد ــ بررسی و تحلیل کرده اند.

موقعیت حساس ایران و افغانستان در دوره ناصری و حضور فعال نیروهای انگلیسی و روسی در منطقه که سودبران بزرگ آن دوره در عرصه تحولات بین‌المللی بودند دولتمردان ایرانی را برآن می‌داشت که نسبت به فعل و انقعالات سیاسی منطقه واکنش نشان دهند. از جمله برخورد اعتراضی آنان با حضور ژنرال اسمیت که در راس 2‌هزار نیرو قصد رفتن به افغانستان را داشت. گزارشی که در ذیل می‌خوانیدشرح نامه‌ای است که از سوی دولتمردان به ناصرالدین‌شاه نگاشته می‌شود و آنان اعتراض خود را به این مساله اعلام می‌کنند.