درخت حوزه‌های تخصصی

رساله آثار علوی ابوحاتم اسفزاری (د. ح. 506-513 ق دربردارنده برخی از دیدگاه های ارسطو (384-322 ق.م) است که در روایت عربی آثار علوی وی دیده نمی شود؛ زیرا ابن بطریق، پدیدآورنده روایت عربی این اثر، برخی جاهای کتاب را ترجمه نکرده و در ترجمه برخی جاهای دیگر نیز خطاهایی شگرف مرتکب شده است. اسفزاری همچنین به نکاتی اشاره می کند که در هیچ یک از دو روایت یونانی و عربی نیامده است. از این رو به نظر می رسد وی افزون بر بهره گیری از این ترجمه مخدوش، به منابع دیگری که به نحوی با روایت اصلی کتاب ارسطو مرتبط بوده اند، دسترسی داشته است. احتمالاً یکی از این منابع، رساله الآثار المخیله فی الجو الحادثه عن البخار المائی ابن خمار (زاده 331ق) بوده است. آثاری که بعدها دانشمندان ایرانی در این باره نوشتند، به نحوی چشمگیر از آثار علوی اسفزاری تاثیر پذیرفته است.

تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران دربارهء چگونگى پیدایى وسیر تحول تقویم هجرى قمرى در بخش هاى مختلف جزیره العرب، در 18 سال نخست پس از هجرت پیامبر اکرم (ص) اختلاف نظر دارند. هریک از این پژوهشگران با استناد به آیات شریفهء قران مجید که موضوع آن نجوم و تقویم است و نیز به استناد قر اردادها، صلح نامه ها، فرامین و نامه هاى نوشته شده در این سال ها، انبوه روایات نقل شده در کتب تاریخ و علوم دینى دورهء اسلامى، نظراتى متفاوت و گاه متناقض، اظهار کرده اند، اما تاکنون، هیچ یک از آنها از دایرهء فرض و گمان فراتر نرفته اند (عبداللهى، ص 15-18-22-26، 30; مهدى، ص 0 1-19، 28 -39-52، 67،69). از اواسط قرن دوم هجرى قمرى تا زمان حاضر، محاسبات تقویم هجرى قمرى، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. برخى از این پژوهشگران براى پاسخ گویى به نیازهاى روزمرهء روزگار خود، روشهاى محاسباتى و جدولى را ارائه کرده اند. با اینکه. هریک از این روش ها بسته به مورد استفادهء آنها داراى مزایا و محاسنى است اما انجام محاسبات ارائه شده در آنها به سهولت براى همگان امکان پذیر نیست. براى برطرف کردن این ضعف، نگارنده به کمک رایانه به پژوهش در زمینهء مدل سازى ریاضى براى استخراج تقویم هجرى قمرى قراردادى پرداخته وبر اساس نتایج به دست آمده، دو معادله طرح کرده که در مقاله حاضر به پژوهندگانى که به نحوى با مسائل تقویم هجرى قمرى قراردادى سروکار دارند، تقدیم مى شود (صیاد، ""معادله ها""؟ ص 175- 181). معادلات این مقاله بر اى بازهء زمانى نامحدود (از سال 1 هجرى قمرى قراردادى به بعد)، امکان مى دهند که تقویم هجرى قمرى قراردادى، از لحاظ تعیین سال هاى عادى و کبیسه، روز سال و روزهفته، محاسبه شود.

حل مسألهء ارشمیدس باعث گردید تا ریاضى دانان ایرانى به حل معادله اى درجه سوم که به معادلهء ماهانى معروف است، از طریق تقاطع مقاطع مخروطى فائق آیند. خیام در رسالهء جبر و مقا بلهء خود حل و بحث همهء معادلات درجهء سوم را ارائه مى دهد و با این نظریهء خود گام مهمى در حل این معادلات برمى دارد. در این مقاله نظریهء خیام را از نظر تاریخى و شناخت شناسى بررسى مى کنیم.

مقاله حاضر جستارى است در معرفت شناسى اندیشه دوره اسلامى. این جستار درصدد بررسى محتواى میراث فکرى دوره اسلامى نیست، بلکه ساختار عقلانیت پدیدآورنده این میراث را مى کاود; و بدین نتیجه مى رسد که این عقلانیت، عقلانیتى تمامأ عربى نیست، بلکه برخى از مؤلفه هاى سازندهء آن عربى و برخى دیگر غیر عربى است. بعلاوه حتى در شکل گیرى مؤلفه هاى عربى آن نیز ویژگى هاى فرهنگ هاى غیرعربى مؤثر بوده است.

اکنون هشتاد سال از رسمی شدن گاهشماری هجری خورشیدی می گذرد. مبدأ این گاهشماری هجرت پیامبر اکرم (ص) و ماهیت آن خورشیدی است و نام ماه های آن از گاهشماری یزدگردی رایج در ایران پیش از اسلام گرفته شده که شش ماه اول آن 31 روز بوده، پنج ماه بعدی 30 روزه و ماه دوازدهم در سال های عادی 29 و در سال های کبیسه 30 روزه است. این سال در نوروز و در لحظه اعتدال بهاری نو می شود. این گاهشماری با آن که دقیق ترین گاهشماری موجود جهان خوانده شده، اما در تبیین ترتیب اجرای کبیسه های آن بر مبنای هر چهار سال یک بار، غفلت می گردد و فاصله سال کبیسه با سال بعدی به پنج سال می رسد؛ یعنی اجرای دوره منظمی برای این کبیسه ها اندیشیده نشده یا دست ِکم رسمی نگردیده است. بحث درباره چگونگی قرار گرفتن این کبیسه ها از زمان پیدایش گاهشماری جلالی در قرن پنجم هجری مطرح بوده است. در این مقاله به مهم ترین این بحث ها و راه حل های ارائه شده برای آن می پردازیم.