محمد عطاران

استادان رشته های علوم انسانی همچون سایر استادان که در دیسیپلین های دیگر تخصص دارند، از صلاحیت های لازم در حوزه طراحی آموزشی برخوردار نیستند. گزارش های ارزیابی درونی از جمله مستنداتی است که بر درستی این مدعا صحه می گذارد. البته اگر به شرایط جذب استادان در نظام آموزشی ایران بنگریم نیز معلوم می شود که برخورداری از شایستگی های حرفه ای (تدریس) اساساً مورد توجه نبوده و لذا آنچه از شواهد تجربی به دست آمده، چنان است که به طور منطقی انتظار می رود. یکی از اقداماتی که برای رویارویی مؤثر با این وضعیت لازم است، تبیین الگوها و راهبرد های مطلوب تدریس برای رشته های علوم انسانی است. این هدفی است که در این پژوهش تعقیب شده است. علوم انسانی از آن حیث مورد تأکید است که از یک سو به دلیل تنوع اهداف یادگیری، نیازمند تنوع بیشتری در راهبرد های تدریس است و از سوی دیگر، آموزش در این رشته ها در مقیاس وسیع تری به راهبرد ها و الگو های تدریس سنتی متکی است. در این پژوهش با رویکردی میان رشته ای و از ابعاد گوناگون، هدف شناسایی الگو ها و راهبرد های مطلوب تدریس علوم انسانی مورد کاوش قرار گرفته است. به دیگر سخن در طراحی پژوهش، مطالعات فرعی متعددی تعریف شده اند که از منظر های گوناگون به این پرسش که الگو ها و راهبرد های مطلوب کدامند، پاسخ داده است. منظر های یادشده عبارت بوده اند از: فلسفی و معرفت شناختی، تحلیل سیلست ها، تحلیل ضرورت های فناوری اطلاعات و ارتباطات، تحلیل پژوهش های انجام شده و شواهد تحربی و بالاخره تجربه های زیسته استادان منتحب. از نظر روش شناختی برای دستیابی به یک ترکیب همگونی از الگوها و راهبرد ها باید تدابیر لازم اندیشیده می شد. در این راستا، دو تدبیر به کار گرفته شد. یکی برشماری الگو ها و راهبرد های اولیه از منابع تخصصی که به عنوان مرجع مورد استفاده کلیه محققان قرار گرفت. تدبیر دوم به شناسایی چالش های تحقق الگو ها و راهبرد ها در آموزش عالی ایران بازمی گشت که خود به مرجع دوم محققان بدل شد تا یافته های مطالعات فرعی در آینه چالش های بومی مورد بازبینی و ارزیابی قرار گیرند. الگو ها و راهبرد های شناسایی شده در این پژوهش می توانند زمینه مناسبی برای تدارک دوره های آموزشی و توانمند سازی حرفه ای استادان باشد. پیشنهاد ها و سیاست های اجرایی متعدد دیگری نیز از یافته های این پژوهش به دست آمده که در مقاله تشریح شده اند.

اهداف: ارزیابی درونی نوعی خودارزیابی است که برای پی بردن به کمیت و کیفیت وضعیت آموزشی و پژوهشی گروه توسط واحد آموزشی انجام می شود. هدف این تحقیق، ارزیابی درونی کیفیت آموزشی گروه تکنولوژی آموزشی دانشگاه تربیت معلم در ارتباط با هدف­ها و انتظارات و سپس ارایه پیشنهادات لازم برای بهبود کیفیت وضعیت موجود بود. روش­ها: این تحقیق توصیفی- کاربردی در سال 1387 و 1388 انجام شد. به دلیل محدود بودن جامعه آماری مورد مطالعه به تمام شماری اعضای هیات علمی، دانشجویان، مدیر گروه و مسئولان کتابخانه پرداخته شد و از روش نمونه­گیری در دسترس برای ارزیابی دانش آموختگان و کارفرمایان آنها استفاده شد. در انجام ارزیابی درونی ابتدا اهداف گروه در سه حیطه دروندادی، فرایندی و بروندادی تصریح و تدوین شده و سپس با توجه به تجربیات ملی و بین­المللی برای سه عامل اصلی درونداد، فرایند و برونداد تعداد 7 عامل، 40 ملاک و 124 نشانگر به همراه معیارهای قضاوت تدوین شد. سپس ابزارهای پژوهش شامل پرسش­نامه و چک لیست تهیه و در اختیار نمونه­های پژوهش قرار گرفت. داده­ها با استفاده از روش­های آماری توصیفی به­کمک نرم­افزار SPSS 16 تحلیل شد. یافته­ها: وضعیت موجود دروندادها، فرایندها، و بروندادهای گروه تکنولوژی آموزشی دانشگاه تربیت معلم نسبتاً مطلوب بود و گروه به طور کلی در وضعیت نسبتاً مطلوبی قرار گرفت. نتیجه­گیری: گروه تکنولوژی آموزشی دانشگاه تربیت­معلم برای عوامل درون­دادی، فرآیندی و برون­دادی دارای وضعیت نسبتاً مطلوب است. این ارزیابی درونی باعث شناخت اعضای هیات علمی گروه و دانشگاه از کیفیت وضعیت موجود شده و مبنایی برای تصمیم­گیری­های آتی گروه خواهد شد.

مقاله ی حاضر، به بررسی نقش برنامه ریزی درسی مدرسه – محور در تمرکززدایی از نظام برنامه ریزی درسی می پردازد. تمرکززدایی از نظام برنامه ریزی درسی، از مهمترین مسایل تعلیم و تربیت در عصر حاضر است که در نظام تعلیم و تربیت ایران نیز در این زمینه دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. عده ای، نظام برنامه ریزی درسی متمرکز را پاسخگوی نیازهای در حال تغییر نمی دانند و به کاستی ها و ناکامی های آن اشاره می کنند و گروهی دیگر، از نظام برنامه ریزی درسی متمرکز در تدوین برنامه های درسی حمایت می کنند. ایده ی برنامه ریزی درسی مدرسه- محور بر این پایه استوار است، که بهترین مکان برای طراحی برنامه ی درسی آن جایی است، که معلم و شاگرد در تعامل با یکدیگر هستند. برخلاف برنامه ی درسی مرسوم و متمرکز، که معلم را مجری صرف برنامه ی درسی قلمداد می کنند، معلم در این گونه برنامه ی درسی، نقش بارزتری نسبت به برنامه های درسی سنتی دارد. همچنین، دانش آموزان احساس می کنند که یادگیری با نیازهای آنان بیشتر مرتبط است و برنامه ی درسی انعطاف پذیر بوده و به سادگی موضوع های نو ظهور را که با برنامه ی درسی ارتباط نزدیک دارند، تلفیق می کند. طراحی برنامه ی درسی مدرسه- محور، از عواملی؛ مانند هدف های ملی تعلیم و تربیت، یادگیرنده، منابع در دسترس، فرهنگ مردم اطراف مدرسه، محیط مدرسه، راهبردها و نظام ارزشیابی و درجه ی اختیارات تصمیم گیری مدارس درباره ی برنامه ی درسی متأثر می شود.

این پژوهش درصدد فهم فرهنگ یادگیری، به عنوان بازنمایی از برنامه درسی تجربه شده، در فضای یادگیری الکترونیکی دانشگاه های ایران است. در این راستا، یک پرسش اصلی مورد بررسی قرار گرفت؛ فرهنگ یادگیری الکترونیکی در دانشگاه های ایران چه پدیده محوری را نشان می دهد؟ داده ها با استفاده از روش کیفی نظریه مبنایی و ابزار مصاحبه عمیق نیمه ساختار یافته جمع آوری شد. مجموع 23 دانشجو و 9 استاد، از سه دانشگاه مجازی علوم حدیث، علم و صنعت و خواجه نصیر با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. داده ها از طریق روش کدگذاری در دو مرحله آزاد و محوری، تحلیل شد. اعتبار یافته ها نیز از طریق سه معیار قابل قبول بودن، قابلیت اطمینان و تایید پذیری حاصل گردید. یافته ها بر اساس الگوی پارادایمی مورد واکاوی قرار گرفت و پنج عنصر اصلی الگو در قالب پدیده محوری، شرایط علّی، زمینه ها، راهبردها و پیامدها تبیین گردید. برایند تعاملی یافته ها حاکی از محوری بودن پدیده «چالش هویت آکادمیک» در دانشجویان و استادان است. از یک سو، هویت رشته ای، هویت فردی و هویت جمعی دانشجویان و از سوی دیگر، هویت نقش و تعهد آموزشی استاد دستخوش چالش های قابل توجهی بوده است. مجموع یافته ها، حکایت از آن دارد که دانشگاه های مجازی با وجود تلاش برای گسترش دوره های یادگیری الکترونیکی، همچنان در شکل دهی هویت آکادمیک دانشجویان و استادان مجازی، راهی طولانی را در پیش دارند.

در پژوهش حاضر، با توجه به پویایی های خاص روابط استاد راهنما- دانشجو در انجام این پروژه ها سعی شده است تا هنجارهای تصریح نشده ای را که دانشجویان کارشناسی ارشد گروه برنامه ریزی درسی یکی از دانشگاه های تهران در انتخاب استاد راهنما مدنظر قرار می دهند مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش در چارچوب رویکرد کیفی و با استفاده از روش تحقیق پدیدارشناسی صورت گرفته و ابزار جمع آوری داده ها، مصاحبه های نیمه ساختاریافته بود. براساس نتایج پژوهش حاضر که حاصل مصاحبه با 6 نفر از دانشجویان کارشناسی ارشد رشته برنامه ریزی درسی است که در مرحله انتخاب استاد راهنما قراردارند، معیارهای انتخاب استاد راهنما را می توان در شش مقوله اصلی به شرح زیر طبقه بندی کرد: ویژگی های رفتاری استادان، موقعیت استادان، معیارهای آکادمیک، معیارهای غیرآکادمیک، میزان حمایت احتمالی، و محدودیت ها. نتایج این پژوهش نشان داد که دانشجویان، این هنجارها را بیشتر از طریق مشاهده عملکرد استادان در کلاس درس و جلسات دفاع، و همچنین شبکه های غیررسمی، نظیر دانشجویان قدیمی تر کسب می کنند.

این مقاله به بررسی فرایند شکل گیری نشریات علمی – پژوهشی، روند داوری مقاله ها، شرایط انتخاب داور برای مقاله ها و انواع مجله های علمی می پردازد. تعداد مقاله های تک نفره در سال های اخیر کاهش یافته و به نوعی کیفیت مقاله ها و نشریات، درجه و امتیاز آنها برای دانشگاهیان و پژوهشگران حائز اهمیت شده است. داوری مقاله ها در نشریات علمی پژوهشی برای نویسندگان، فرایندی است توأم با خوشحالی و نگرانی. پذیرش مقاله در نشریات علمی- پژوهشی نشانگر آن است که جامعه علمی، ایده های نویسنده را مورد پذیرش قرار داده است و رد آن از طرف جامعه علمی موجب ناکامی و گاه سوء تفاهم می شود. مقاله هایی که داوری می شوند به ندرت در مرحله اول از سوی داوران پذیرش می شوند. پیشنهاد اصلاحات کلی، جزیی و بررسی مجدد آنها از سوی داوران و یا عدم پذیرش مقاله، وجوه محتمل داوری مقالات است. این مقاله تلاشی است برای بهبود فرایند داوری و کمک به نویسندگان و پژوهشگران جوان در انتخاب مجله های علمی برای انتشار یافته های پژوهشی شان.

"فناوری اطلاعات همچون آخرین دستاورد فناورانه، با توجه به حضور گسترده در تعلیم و تربیت همانند سایر جنبه ها و رویدادهای تعلیم و تربیت، نیازمند پرسش خردمندانه یا فلسفی است. در این پژوهش دیدگاههای گوناگون فلسفی درباره فناوری اطلاعات در حوزه تعلیم و تربیت مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و با توجه به شباهتها و تفاوتهایی که در مبانی نظری این دیدگاهها وجود دارد، به سه گروه تقسیم شده اند. دیدگاه نخست یعنی مدرنیزم، فناوری اطلاعات را وسیله فکر آدمی می داند که به سبب نگاه مشتاقانه و آرمانی به فناوری، در این مقاله به این دیدگاه لقب نگاه ""رؤیایی"" داده شده است. دیدگاه انتقادی در تقابل با دیدگاه مدرنیزم و با نظر به مشکلات ناشی از بی طرفی ارزشی این دیدگاه در به کارگیری فناوری اطلاعات شکل گرفته است. دیدگاه مذکور به بررسی و تحلیل پیامدهای منفی و مخرب فناوری اطلاعات می پردازد و معتقد است که نگاه مدرنیزم به فناوری اطلاعات نادرست و تأسف بار است. از این رو به آن لقب نگاه "" تراژیک"" داده شده است. دیدگاه پست مدرنیزم با درنوردیدن مرزهای سنتی، فراسوی ساختارهای ثابت و تقسیم بندیهایی چون سوژه و ابژه، جنسیت، طبقه اجتماعی و نژاد می رود و برای این منظور از شیوه هایی چون تفسیر مدد می گیرد. به همین دلیل در این مقاله به آن لقب نگاه ""دگرگونی"" داده شده است. به نظر می رسد دیدگاهها در روندی تکاملی شکل گرفته اند، اما حتی نگاه ""دگرگونی"" نیز به تنهایی راهگشا نیست؛ از این رو در با هم نگری و در پیش گرفتن الگوی چرخه ای مرکب به دیدگاهها (به جای الگوی خطی تکاملی) استلزاماتی برای سیاستگذاری و طراحی فناوری اطلاعات در آموزش پیشنهاد شده است. "

ورود فاوا به تربیت معلم، اساسی ترین شررط برای توسعه آن در نظام آموزش و پرورش اس و این دو، سرنوشتی درهم تنیده دارند. این تحقیق با هدف ارائه الگویی برای تلفیق فاوا در برنامه های درسی تربیت معلم ایران صورت پذیرفته و برای این کار، حاصل سه مطالعه مستقل در کنار هم قرار گرفته است: 1. مطالعه مبانی فلسفی، اجتماعی و روان شناختی برنامه های درسی مبتنی بر فاوا با بهره گیری از روش تحلیلی توصیفی؛ 2. مطالعه چگونگی ورود فاوا به نظام های آموزش و پرورش 4 کشور از کشورهای جهان در رده های متفاوت بهره مندی از آن با روش مطالعه تطبیقی؛ 3. مطالعه وضعیت ایران در رمزنیه توسعه فاوا در نظام آموزشی در قالب یک مطالعه موردی. یافته های تحقیق، چارچوب نظری برنامه های درسی مبتنی بر فاوا در تربیت معلم ترسیم می کند، مراحل عملی و نظری ورود فاوا به آموزش وپرورش کشورهای مورد مطالعه و اهداف و اصول این کشورها را از توسعه فاوا در تربیت معلم مشخص می سازد، مراحل ورود فاوا به آموزش و پرورش ایران را از ابعاد عملی و نظری و امکانات و موانع نظام آموزش و پرورش ایران را از جهات فنی و غیرفنی برای توسعه فاوا تبیین می کند و در نهایت، به ارائه یک الگوی راهنما برای ورود فاوا در برنامه های درسی تربیت معلم ایران می پردازد.

در این پژوهش، محتوای کتاب های درسی دوره راهنمایی تحلیل شده است. موارد موردنظر در این تحلیل محتوا، مفاهیم و مضامین مطرح در رویکردهای جدید برنامه های درسی را شامل می شود که ا توجه به اقتضائات عصر جدید، از جمله جهانی شدن، گسترش روزافزون مرزهای دانش و ارتباط و به هم پیوستگی هرچه بیش تر مردم جهان مطرح شده است. این موارد شامل آموزش توسعه، آموزش محیطی، آموزش حقوق بشر، آموزش صلح، آموزش برابری، آموزش سلامت، آموزش چندفرهنگی، آموزش رسانه ها و فناوری اطلاعات است. این مفاهیم را در برنامه های تربیتی، سازمان های بین المللی مانند یونسکو و یونیسف نیز دنبال می کنند. یکی از برنامه ها با عنوان «آموزش جهانی یا آموزش همه جانبه» در تعدادی از کشورهای جهان، از جمله جمهوری اسلامی ایران، به صورت آزمایشی اجرا شده است. نتایج حاصل از تحلیل محتوا نشان می دهد در حالی که به آموزش محیطی و آموزش چند فرهنگی بیش از حد انتظار و آموزش هروندی و توسعه در حدانتظار توجه شده است. در درون هر مفهوم نیز مؤلفه های متعدد، به صورت متوازن مورد توجه قرار نگرفته و به برخی مؤلفه ها بیشتر و به برخی کمتر از حد انتظار توجه شده است.

این تحقیق با هدف اریئه چارچوب نظری برنامه های درسی تربیت معلم مبتنی بر فاوا انجام شده است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. در این روش ابتدا مبانی فلسفی، اجتماعی و روان شناختی برنامه های درسی در دو رویکرد «سنتی» و «مبتنی بر فاوا» توصیف شده و مورد مقایسه قرار گرفته است. براساس تجزیه و تحلیل نتایج مقایسه، دلالت های مبانی مورد بحث در آموزش و پرورش و هم چنین برنامه های درسی تربیت معلم در عصر فاوا استناج گردیده است. در نهایت با جمع بندی از یافته های مراحل پیشین، چارچوب نظری برنامه های درسی تربیت معلم مبتنی بر فاوا ترسیم گردیده است. یافته های تحقیق نشان می دهد، برنامه های درسی تربیت معلم در عصر فاوا از چارچوب نظری ویژه و خاص خود برخوردار است که آن را از سایر برنامه های درسی متمایز می سازد. ویژگی ها و خصایص این چارچوب نظری در قالب «آرمان های تربیتی»، «تلقی نسبت به یادگیرنده»، «تلقی نسبت به فرایند یادگیری»، «تلقی نسبت به فرآیند آموزشی»، «تلقی نسبت به محیط یادگیری»، «نقش معلم» و «تلقی نسبت به ارش یابی آموخته ها» تبیین شده است.