باقر قربانی زرین

ابوتمام حبیب بن آوس طائی 188) یا 231-190 یا 232 ق( از بزرگ ترین شاعران عرب در عصر عباسی است. وی در قریه جاسم، نزدیک دمشق، به دنیا آمد. پدرش مردی نصرانی و تدوس نام بود که، پس از اسلام آوردن، نام اوس برای خود برگزید. ابوبکر صولی )وفات: (335 نسبت شاعر را به قبیله طی صحیح و اصیل می داند. )صولی (1)، ص (59 ابوتمام در نوجوانی به شهر حمص رفت و نخستین اشعار خود را در آنجا سرود و همان جا با دیک الجن حمصی شاعر )وفات: (236 آشنا شد و این آشنایی سبب نضج شاعری او شد. ابوتمام به مصر، عراق، ارمینیه و ایران سفر کرد و بسیاری از بزرگان، ادیبان و ناقدان را مجذوب اشعار خود کرد؛ چندان که مقام ادبی او را ستودند و وی را «اشعرالناس» و «اشعر اهل زمانه» لقب دادند. ← )مسعودی، ج 4، ص 74-68؛ اصفهانی، ج 16، ص 390-383؛ خطیب بغدادی، ج 8، ص (248 ابوتمام، در یک سال آخر عمر خود، عهده دار دیوان برید در موصل بود و در همان جا درگذشت و به خاک سپرده شد. )صولی (1)، ص (273-272 علاوه بر دیوان اشعارش که بارها به چاپ رسیده و نقایص جریر والاخطل، این آثار نیز از اوست: کتاب الحماسه، فحول الشعرا، الاختیارات من شعر الشعرا. )ابن خلکان، ج 2، ص (12

یکی از موضوعات مشترک در میان اساطیر اقوام مختلف، تقدّس بخشی به حیوانات از جمله «گاو» است. گاو به عنوان نخستین جانور اساطیری از اهمیّت ویژه ای در میان ملل گوناگون از جمله اعراب برخوردار بوده و نقش و جایگاه آن در آثار ادبی آنها بازتاب یافته است. در اشعار کهن عربی با اتخاذ رویکرد اسطوره ای، می توان تفسیری نو از جایگاه این حیوان عرضه کرد. نبرد میان گاو وحشی و سگ های شکاری، گاو و باران زایی و ارتباط میان گاو و جنّ از موضوعات این پژوهش است که در پرتو این رویکرد تحلیل و تفسیر شده اند. تطابق ادبیات عربی و ادبیات دیگر ملل در حوزه اساطیر نیز از دیگر بخش های این نوشتار است.

در این مقاله سعی شده است جایگاه مباحث ادبی همچون لغت ، نحو ، شعر و مطالب بلاغی در تفسیر قرآن کریم بازگو گردد. نزول قرآن کریم به عربی مبین ، کوشش های ادیبان و مفسران را در بیان دقایق آن در پی داشت؛ مباحث فراوان لغوی ، نحوی ، بلاغی و استفاده بسیاری از اشعار عربی بیانگر این معناست ، تا بدان جا که کمتر تفسیری را اعم از کلامی - فلسفی - عرفانی و فقهی ، می توان سراغ داشت که از مباحث ادبی خالی باشد. بزرگانی همچون عبدالقاهر جرجانی ، راغب اصفهانی ، زمخشری ، سکاکی و زرکشی بر این مساله تاکید کرده اند که تسلط بر مباحث ادبی و بلاغی ، لازمه کار هر مفسر است و تفسیر قرآن بدون توجه به این مبانی ، ناممکن خواهد بود.

نگارنده در این گفتار، اشعار ابوطالب را از چند دیدگاه بررسی و تحلیل می کند. روایت شاعران از آن اشعار، دیدگاه معصومان:، استشهاد به این اشعار در منابع تفسیری و نحوی و جغرافیایی و لغوی، تضمین این اشعار، مباحث تاریخی در آنها به ویژه دفاع ابوطالب از پیامبر، اغراض شعری در سروده های ابوطالب به ویژه مدح پیامبر و دفاع از ایشان.

یکی از آداب رایج در میان ما ایرانیان درخواست دیر زیستی برای آشنایان و دوستان است. دعای خیر «صد سال زنده باشی» و «صد سال به این سال ها» در جشن های تولد و دیدارهای نوروزی گفته می شود. این دعا پیشینه ای کهن دارد. محمد بن جریر طبری (وفات: 310)، در تفسیر آیه 96 سوره بقره، جمله ای فارسی از صحابی معروف، ابن عباس (وفات: 68)، نقل می کند و می گوید که اعاجم [= ایرانیان] به یکدیگر می گویند: «زه هزار سال». میبدی نیز، در کشف الاسرار، همین روایت را بدون استناد به ابن عباس آورده است. ابن منظور نیز در لسان العرب نقل می کند که به پادشاهان عجم در مقام تحیت گویند: «زه هزار سال». گفته ابن عباس در پاره ای از منابع با تحریف و تصحیف نقل شده است؛ در تفسیر تبیان آمده است که قوم مجوس دوست می دارند هزار سال عمر کنند ... و یکدیگر را چنین دعا می کنند که: «هزار سال بده» که، در این عبارت، «بده» تصحیف «بزه» است. ماتریدی سمرقندی (وفات: 333)، در تفسیر خود، همین عبارت فارسی را، به صورت درست، «هزار سال بزه» آورده است.....

ازآنجا که سخنان گهربار امام علی (ع) – که فروتر از سخن خالق و فراتر از سخن مخلوق است – سرچشمه فصاحت و بلاغت بوده است ‘بسیاری از ادیبان‘کاتبان و شاعران در طول تاریخ سعی داشته اند که با حفظ این سخنان و به کار گرفتن آنها‘ ملکة بلاغت در نوشته هاو سروده هایشان پدیدار گردد و سخنانشان مقبول طبع همگان افتد و بزرگان همچون عبدالحمید کاتب‘ جاحظ بصری‘عبدالرحیم بن زباته‘ابوهلال عسکری وابن ابی الحدید و دیگران بر این گفته اتفاق نظر دارند. ازاین رو در این مقاله برخی موارد که شاعران بزرگ عرب‘الفاظ یا معانی سخنان امام علی (ع) را در شعر خود به کار بسته اند تا حد امکان مشخص گشته است که البته مشتی است از خروار و عشری است از اعشار.

مثنوی یکی از قالب های پرکاربرد در ادبیات فارسی است و غالباً در داستان سرایی و شرح و بیان داستان های طولانی به کار می رود. از دیگر سو، مزدوج نیز در ادبیات عربی پیشینه ای کهن دارد. آیا قالب مثنوی توسط ایرانیان ابداع شده یا همان است که عرب ها به جای آن از واژه مزدوج استفاده می کنند؟ در این مقاله سعی شده است با توجه به کهن ترین مزدوج های ادبیات عربی و قدیم ترین مثنوی های شعر فارسی، به این پرسش پاسخ داده شود. 

      جایگاه سخنان معصومان (ع) که به نصّ حدیث متواتر ثقلین، عدل قرآن کریم قرار داده شده، بس ارجمند است. سروده های آن حضرات نیز در جای خود از ارزش ویژه ای برخوردار است. تشخیص ابیاتی که سروده خود آن بزرگان است و ابیات منسوب به ایشان، نیازمند پژوهشی بایسته است. در این میان سروده های حضرت رضا (ع) با توجه به پایگاه اجتماعی سیاسی آن حضرت و مباحث مطرح کلامی در آن روزگاران اهمیتی دو چندان می یابد. در این پژوهش تمامی سروده های آن حضرت، اعم از سروده های خود ایشان و ابیات منسوب یا ابیاتی که امام بدان ها تمثّل جسته یا شاهد آورده، ذکر شده و سپس با توجه به قراین گوناگون و با مراجعه به تمام منابع موجود، سروده های آن حضرت که غالباً از مضامین حکمی برخوردارند، در کهن ترین منابع، مشخص و با بیان بحرهای عروضی شان به فارسی روان ترجمه شده است.

واژه عقل ومشتقات آن در زبان عربی، پیش از نزول قرآن کریم بر مفاهیمی خاص دلالت می کرد که در این نوشتار با مراجعه به آراء اهل لغت و نیز سروده های عربی واکاوی خواهد شد. آنگاه با بررسی مفهوم عقل در قرآن کریم به عنوان یک حوزه معنایی و برترین مفاهیم هم نشین و هم معنا و جانشین آن با تکیه بر تفسیر گرانسنگ التبیان شیخ طوسی کارکردهای عقل تبیین خواهد گشت.

نخستین فرهنگ لغت تازی که بر مبنای حرف آخر کلمه برای استفاده شاعران در قافیه های اشعار تنظیم شد کتاب التقفیه فی اللغه اثر دهقان زاده ایرانی، یمان بَندَنیجی، در سده سوم بود. این کتاب از جهت زمان نگارش حدّ فاصل میان العین و جمهره اللغه اثر ابن دُرید اَزدی است. با توجه به اصالت ایرانیِ بندنیجی، واژگان پارسی این فرهنگ از ارزش بسزایی برخوردار است، ولی متأسفانه این واژگان تا کنون واکاوی نشده است. بندنیجی گاه به فارسی بودن واژه اشاره کرده، ولی در موارد بسیاری هیچ اشاره ای به معرّب بودن واژگان و اصل فارسی آنها نکرده است. برای استخراج آنها همه فرهنگ مطالعه و یادداشت برداری شد و اینک با تنظیم الفبایی و اشاره به اصل فارسی واژگان معرّب و تطوّر آنها در دیگر فرهنگ ها، برای نخستین بار تقدیم می گردد. در این نوشتار شرح حال کوتاهی از بندنیجی و معرفی فرهنگ لغت وی و یادکرد مهم ترین منابع کهن در این زمینه آمده است.

ادبیات پارسی وتازی در زمینه های گوناگونی دادوستد فرهنگی با هم داشته اند. یکی از این زمینه ها، موضوع سروده هاست: به روشنی می توان نمونه های فراوانی را از تأثیر سروده های تازی در اشعار پارسی و برعکس، ملاحظه کرد. دو نمونه ای که در این نوشتار با تفصیل بیشتر بررسی می شوند یکی نامه های منظوم عاشقانه میان عاشق ومعشوق و دوم تغزل در شکل گفت وگویی آن است که هر دو تحت تأثیر ادبیات و فرهنگ ایرانی و از طریق شاعران ایرانی تبارِ تازی سرا وارد ادبیات عربی شده اند. به طور خاص، به سروده های بشّار بن بُرد تُخارستانی و عباس بن اَحنَف در نامه های منظوم عاشقانه و وضّاح الیمن و ابونُواس در تغزل گفت وگویی پرداخته شده است. به عنوان پیشینه، به منظومه ویس و رامین و سنت «ده نامه»سرایی نیز اشارت رفته است.