درخت حوزه‌های تخصصی

بی شک، پرداختن به تبیین و تشریح مراد حدیث، مبتنی بر احراز صحت صدور و نیز احراز صحت متن قابل استناد به معصومین(ع) و به دیگر عبارت، بررسی میزان انطباق متن نقل شده با متن اصلی است. در این خصوص، اهتمام عالمان دین از گذشته تا حال پوشیده نیست، به گونه ای که می توان نقد حدیث را همزاد تقریبی نقل حدیث دانست؛ اما روش اصحاب در نقد حدیث به خصوص از ناحیه صدوری، در مقابلِ روشی که می-کوشد تا از راه بررسی سند یک نقل، میزان اعتبار آن نقل را مشخص سازد، روش واحدی نبوده است. برخی، مواردی همچون تواتر، محفوف بودن به قراین و در باب فقه، روش عملی اصحاب ائمه(ع) و شهرت فتوایی را نشان اعتبار حدیث دانسته و به این ترتیب، روشی جداگانه در نقد حدیث اتخاذ نموده اند. از سالکان قسم دوم، می توان سید عبدالله شبر از دانشمندان پرکار امامیه را نام برد که روش ایشان در دو حوزه نقد صدوری و متنی، موضوعی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

تأثیر فرهنگ اسلامی در متون ادب فارسی، که از عالی ترین عناصر فرهنگی و اندیشه ایِ جامعه محسوب می شوند، امری انکارناپذیر است و کم تر شاعر یا نویسنده ای است که بازتاب معارف اسلامی را در کلام خود نداشته باشد. در این بین، نهج البلاغه تأثیر شگرفی در شعر و نثر فارسی گذاشته است؛ بسیاری از شعرای زبان فارسی کوشیده اند تا با توجه به میزان درک و توانایی خود از نهج البلاغه و آموزه های اخلاقی و تعلیمی آن بهره مند شوند. سعدی از جمله نویسندگانی است که در آثارش از نهج البلاغه تأثیر پذیرفته است و میزان این تأثیرپذیری درخور تأمل است؛ تا آن جا که می توان اذعان داشت که بعد از قرآن کریم، نهج البلاغه کامل ترین و مهم ترین سرمشق او بوده است. مطالعة بوستان سعدی در این پژوهش نشان داد که سعدی در آرمان شهر خود از سخنان گهربار و ارزش مند امام علی (ع) در نهج البلاغه بهره های فراوانی برده است و از این راه صبغه حکیمانه و اخلاقی اثر خویش را پررنگ تر کرده است.

پس از آغاز عصر غیبت امام عصرعلیه السلام و پایان دوران حضور امامان علیهم السلام، میراث حدیثی ایشان در کنار قرآن کریم کشتی نجات شیعیان در تلاطم امواج عقاید و آرایی است که در قرن های سوم و چهارم هجری قمری به اوج خود رسید. در این دوران، علما و محدّثان شیعه نقش به سزایی در حفظ و صیانت معارف اهل بیت لیهم السلام و خنثی ساختن تهمت ها و شبهات وارد بر شیعیان ایفا کردند. در این میان، تلاش شیخ صدوق در تبیین دیدگاه اعتقادی و کلامی شیعیان در نگارش الاعتقادات با استناد به آیات و روایاتستودنی است که این کتاب توسط شیخ مفید مورد بازنگری قرار گرفت. وی در تصحیح اعتقادات الامامیة با افزودن استدلال و استنباط های عقلی به استدلال های صرفاً نقلی شیخ صدوق، بر غنای این کتاب افزود. وی در چهارده باب از این کتاب که درباره مرگ و عالم پس از آن است، در مواردی مانند مسئله تقسیم بندی اهل بهشت با شیخ صدوق اختلاف نظر دارد و در بسیاری از مسایل نیز با شیخ صدوق هم رأی است؛ اما در مسایلی همچون سؤال قبر، مطالب شیخ صدوق را بسط می دهد. هر دو عالم جلیل القدر به صراحت از برزخ سخن نگفته اند و بابی به این موضوع اختصاص نیافته است.

یکی از منابع تفسیری، بهره گیری از روایات است. برخی از مفسران تنها به نقل روایات بسنده کرده و گروهی دیگر به تحلیل و نقد و بررسی آن ها پرداخته اند. تفسیر المنار عبده و رشیدرضا و الفرقان آیت الله صادقی تهرانی جزء گروه دوم هستند که با نگاهی نقادانه به روایات، به بررسی سند و متن آن ها پرداخته اند. هدف این پژوهش کاوشی تطبیقی درباره روش های تحلیل و نقد و بررسی روایات در دو تفسیر المنار و الفرقان است تا از این رهگذر، نحوه مواجهه و تعامل شیخ عبده، رشیدرضا و صادقی تهرانی را با روایات تفسیری مشخص و همچنین شباهت ها و تفاوت های روشی این مفسران در برخورد با روایات متعارض را بیان کند. این تحقیق نشان داده است: الف. برخلاف دیدگاه مشهور، نه تنها در هر دو تفسیر، برای تفسیر قرآن از روایات بهره گرفته شده، بلکه مفسران به نقد و تحلیل روایات نیز پرداخته اند. ب. هرچند مفسران هم از روش نقد سندی و هم روش نقد متنی بهره برده اند، ولی روش نقد متنی عمده روش تحلیل روایات در این تفاسیر است. برای این منظور از معیارهایی همچون موافقت روایت با قرآن، سنت قطعی و مبانی شریعت، عقل، تاریخ قطعی و... بهره برده و از روایات متعارض نیز غافل نبوده و از راه های گوناگونی به حل تعارض پرداخته اند.

سید عبدالله شبّر معروف به مجلسی ثانی از دانشمندان نخبه شیعه در قرن 13 است که بیشتر با تفسیر مختصر وگویای خود از قران و گاه با کتاب دیگرش موسوم به الاخلاق شناخته شده است عموم مردم از تخصص و تبحر وی در اکثر علوم دینی و تلاش ومجاهدت او در مبارزه با انحرافات فکری زمانه اش بی خبرند این نوشتار به اجمال به معرفی ابعاد شخصیت علمی او و تیزبینی و ژرف نگری ور در تشخیص راه مناسب هدایت مردم و مبارزه با انحراف اخباری ها و همچنین کتابهاو اثار متعدد وی در علوم مختلف اسلامی می پردازد و همچنین بعدی از شخصیت علمی او یعنی حدیث شناسی را تبیین می کند و آنگاه آثار حدیثی و به ویژه دو اثر چاپ نشده از او یعنی الجامع للاحکام فی معرفه الحلال و الحرام معروف به جامع المعارف و الاحکام و درایه الحدیث را معرفی می کند .

تحول در فهم برخی روایات برجای مانده از پیشوایان دین، مسئله ای است که از دیرباز مورد توجه دانشمندان مسلمان بوده، و روش هایی نیز برای تحلیل این مسئله از سوی آن ها ابداع شده است. در کنار آن روش ها به کارگیری برخی مفاهیم پرکاربرد در حوزه علوم انسانی، در برخی موارد می تواند تحلیل قابل قبول تری از این مسئله در اختیار نهد. مفهوم «گفتمان» یکی از این مفاهیم است. در این نوشتار، تحول صورت گرفته را در فهم روایت «انا قتیل العبره» و کارکردهای گریه بر امام حسین(ع) در دوره معاصر(سده های 13ـ14 قمری) نسبت به دوره متاخر تاریخ اسلام(سده های10ـ12 قمری) با استفاده از مفهوم «گفتمان» مورد بررسی قرار داده ایم. یافته های پژوهش نشان می دهد که تحول در اندیشه سیاسی شیعه در دوران معاصر موجب شده است که گریه بر ابا عبدالله(ع) که در دوره متاخر، غالباً عاملی برای کسب ثواب و آمرزش گناه دانسته می شد، بیشتر عاملی برای مبارزه با ظلم و بیداد تلقی شود.