اکبر ساجدی

نقش مادر در تربیت کودک به لحاظ ارتباط تکوینی و حدود تاثیرات او با دیگر عوامل تربیت قابل مقایسه نیست. آموزه¬های اسلامی نگاه دقیق و جامعی به مسائل تربیت مبذول داشته و در این راستا توصیه¬هایی را بیان نموده است. نویسندگان با روش تحقیق کتابخانه¬ای و جستجو در آیات قرآن و روایات اسلامی، نقش مادر در تربیت کودک را مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند. در این میان ضمن ارائه تعریف واضحی از مفاهیمی نظیر تربیت، تعلیم، استعداد و کودک، جهاتی را که باید در تربیت کودک مد نظر قرار داد مورد نقد و بررسی قرار گرفت، جهاتی نظیر توجه به روح و روان کودک، توجه به بعد جسمانی و تغذیه کودک، پرورش صفات مطلوب در کودک، جهت دادن به فکر کودک و ... . در همین راستا تبیین گردید که باید خود مربی یعنی مادر قبل از تربیت کودک، حائز شرایطی نظیر آگاهی و اطلاع، خودسازی و خودارزیابی، داشتن جهان بینی وسیع، جنبه الگویی، صبر، حوصله و اقتدار بوده باشد. از نظر اسلام تربیت در سه مرحله پیش از تولد، حین تولد و پس از تولد و خود مرحله پس از تولد در سه دوره هفت سالگی اول، دوم و سوم با اقتضاءات گوناگونش انجام می-پذیرد.

علامه طباطبائی در آثار علمی و سیره عملی خود شاخصه های آزاداندیشی را متبلور ساخته است. تحقیق پیش رو با روش کتابخانه ای و با محوریت المیزان شاخصه های آزاداندیشی در تفسیر را از منظر علامه مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که مهم ترین اشکال دیگر مفسران از منظر علامه نبود آزاداندیشی است. هر چند علامه از تعبیر آزاداندیشی برای بیان مقصود خود استفاده نکرده است، اما با تعابیری مشابه، نظر خود را در اشکال عمده تفاسیر بیان کرده است. از نظر علامه تفاسیر روایی از نظرات صحابه متاثر بوده است و تفاسیر کلامی نیز بیشتر از این که تفسیر قرآن باشند آینه اعتقادات مذهبی مفسراند. از نظر علامه، انس انسان به عادت و محسوسات و علم زدگی از موانع بزرگ آزاداندیشی است. علامه ارائه تطبیق و تأویلات ناروا را به جای تفسیر قرآن از لوازم ترک آزاداندیشی می داند. سیره عملی علامه نیز نشانگر شاخصه های آزاداندیشی است؛ شاخصه هایی از قبیل: حقیقت گرایی و حق محوری، شجاعت نقد، دقت نظر، احاطه علمی، دقت، منشأیابی و بیان مبانی و لوازم، تفکیک علوم و عرصه های علمی از همدیگر و استقبال از نقد دیگران.

برزویه طبیب در مقدمه کتاب کلیله و دمنه پاره ای از توصیه های اخلاقی را که حاصل تجارب خود اوست، برای اطبا تشریح می کند. توصیه به ارزش های اخلاقی نظیر توجه به آخرت و خدمت به مردم، به جای اهداف دنیوی، توجه به خود و احتراز از خودبیگانگی و آخرسر دعوت به قدر و منزلت ارزش های والای طبابت. او فهم هر یک از توصیه های اخلاقی پیش گفته را با به کار بردن تشبیه تمثیل، آسان نموده است. این مقاله با روش کتابخانه ای و به گونه تحلیلی ضمن اشارتی کوتاه به مباحث ادبی، مبانی فلسفی و اخلاقی تمثیلات مزبور را تبیین نموده و به این نتیجه رسیده است که برزویه در تبیین مطالب اخلاقی به مهمترین مبانی فلسفی و اخلاقی، از جمله: ترکیب انسان از روح و جسم، اصالت داشتن روح، کیفیت ارتباط اهداف میانی با هدف نهایی، ضرورت احتراز از خودبیگانگی، ضرورت خودشناسی، وجود و تعمیم هستی و اعتبار دیگر منابع شناخت غیر از حس و تجربه، اشراف کامل داشته است.

در سرزمین های اسلامی، آثار و ابنیه ای وجود دارد که تاریخ با عظمتی را در خود جای داده است. حفظ و حراست از این آثار و نشانه ها بسیار ضروری است. اهمیت برخی از این ابنیه و آثار، به دلیل حضور و قدم گذاشتن برخی از اولیای دین است. این پژوهش، با محور قرار دادن اهمیت قدمگاه ها و مقامات منسوب به اولیای دین، مسئله را از زاویه کلامی، عرفانی و ادبی، بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که در طول تاریخ اسلام و حتی قبل از اسلام، توجه به قدمگاه و مقامات اولیا در اندیشه بشری وجود داشته و آیات قرآن بر این اندیشه مُهر تأیید زده است. توجه به مقام ابراهیم7 در قرآن و دستور به نماز خواندن در آن مکان، در همین راستاست. در آموزه های روایی نیز این توجه در قالب اهمیت نماز خواندن در مقامات موجود در مسجد کوفه، به خوبی دیده می شود. اهمیت جای پایِ محبوب در ادبیات عرفانی نیز نمود وسیعی داشته و بسیاری از شعرا از تعبیر «خاک پایت را توتیای چشمم خواهم ساخت» استفاده کرده اند. طبیعی است که این نگاه می تواند پاسخی محکم به دیدگاه دُگم و متحجرانه وهابیت در موضوع تبرک به آثار و ابنیه دینی و تقدس آنها باشد.

کم کاری از معضلات اجتماعی است که هر چند با این عنوان در آیات قرآن مجید مطرح نشده است، اما با سازوکارهای مختلف می توان احکام و معارف مرتبط با آن را از قرآن کریم استخراج نمود. قرآن کریم با طرح واژگانی نظیر: «تطفیف»، «بخس»، «کیل» و «وزن» به معضل کم فروشی تصریح کرده و عواقب شوم آن را در آیات مختلفی بیان نموده است. در مقاله حاضر با رویکردی به معناشناسی واژگان مزبور و توجه به مباحثی نظیر: «تنقیح مناط»، «الغای خصوصیت» و «مستقلات عقلیه» توسعه ای در معنای تطفیف و بخس مطرح شده است. تعمیم مزبور به کمک دسته بندی آیات قرآن کریم، در چهار دسته: آیات تصریح کننده به عنوان تطفیف و بخس؛ آیات ناظر به قوانین سنجش؛ آیات آمره به احسان و درستکاری و آیات عام و فراگیر، مدلل گشته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که به لحاظ لغوی تطفیف و بخس اختصاصی به کم فروشی نداشته و کم کاری نیز می تواند ذیل عناوین مزبور درج گردد.

علامه طباطبایی به عنوان یکی از اندیشمندان معاصر جهان اسلام در ترسیم هندسه معرفتی اسلام جایگاه ویژه ای برای «آزادی اندیشه» قائل است. این پژوهش بر آن است تا هندسه معرفتی پیش گفته را مورد بازنگری قرار داده و زیرساخت های آزادی اندیشه را از نظر وی بیابد. بر باور علامه، آزادی اندیشه در اسلام بر دو زیرساخت «نهاد جمعی اسلام» و «فطری بودن اسلام» بنا شده است. علامه اساس اسلام را تحفظ بر اصول برشمرده، آزادی اندیشه را با عنایت به نهاد جمعی دین مورد تایید اسلام دانسته است. از نظر علامه اجتهاد و تفکر جمعی زمینه ای برای رسیدن به آزادی اندیشه است و در موارد بروز شبهه، عرضه به کتاب و سنت به عنوان راه حل معرفی شده است. هماهنگی اسلام با فطرت انسان ها از دیگر زیرساخت های آزادی اندیشه از منظر علامه طباطبایی است. اسلام با دعوت به تبعیت از حقیقت، زمینه یگانگی و اتحاد را در میان انسان های گوناگون فراهم کرده و نسبت به عوامل اختلاف آفرین به نحو مناسبی راه کار ارائه نموده است.

رابطه آزادی اندیشه و ارتداد بحث نوپایی است که مطالعات نظام مندی در این باره انجام نشده است. با این حال می توان رد پایی از این مطلب را در آثار اندیشمندان اسلامی یافت. پژوهش حاضر با جمع آوری و جمع بندی نظرات دوازده تن از اندیشمندان معاصر در باب رفع تنافض ظاهری بین دفاع اسلام از آزادی اندیشه و جعل حکم اعدام برای مرتد، کوشیده است تا پیشینه روشنی از این بحث ارائه دهد. اندیشمندانی که نظرات ایشان در مقاله بررسی شده است به ترتیب الفبا عبارت اند از: ادلبی، ایازی، بنا، جابری، جوادی آملی، سبحانی، سروش، طباطبایی، عوده، مصباح یزدی، مطهری و منتظری. غالب اندیشمندان اسلامی روی این موضوع اتفاق نظر دارند که ارتداد صرف تغییر عقیده نیست، بلکه نوعی اقدام علیه هویت جمعی دین و جرمی سیاسی می باشد. با این حال برخی از متفکران مزبور حکم اعدام مرتد را به کلی مردود دانسته و اسلام را فاقد آن دانسته اند. بیان نوآوری هر یک از اندیشمندان مزبور و مقایسه آن با دیگر نظرات از امتیازات تحقیق پیش روست.